Τα χαρακτηριστικά της Νέας Εποχής

Οι μύθοι του σύγχρονου Δυτικού πολιτισμού καταρρέουν ο ένας μετά τον άλλον. «Εδώ και αρκετό καιρό η γενική αντίληψη που έχουμε για τον κόσμο, βασισμένη στην ιδέα της εξέλιξης και της διηνεκούς προόδου της επιστήμης, έχει εξαντληθεί. Ζούμε στην κατάρρευση των πολιτικών σχημάτων που αποτελούν απόρροια της αισιόδοξης αυτής φιλοσοφίας». (Εdgan Morin “Terre-Patrie”.)

Είναι γεγονός ότι ο περισσότερος κόσμος πιστεύει ότι έχει περάσει πια η εποχή της ευημερίας των λαών και αυτό είναι μια μεγάλη αλήθεια. Ο Norman Stone περιγράφει με σκληρά λόγια τη νέα κατάσταση που διαμορφώνεται: Αν δεν το έχετε ήδη αντιληφθεί, μπαίνουμε ταχύτατα σ΄ ένα καινούργιο μεσαίωνα…επιστρέφουμε πίσω σ΄ ένα μεσαιωνικό κόσμο γεμάτο ζητιάνους, μεταδοτικές ασθένειες, μισαλλοδοξία και προκαταλήψεις».

Η εποχή μας είναι μια μεταβατική εποχή, οι σημερινές δημοκρατίες συνειδητοποιούν όλο και περισσότερο τη μεταβατικότητά τους. Συνειδητοποιούν την προσωρινότητα του ρόλου τους, καθώς αντιλαμβάνονται την έλευση νέων κοινωνικοπολιτικών μορφών. Γιατί η αλήθεια είναι ότι δεν μπορεί να υφίσταται το μέλλον που όλοι ονειρεύονται και να οδηγείται με τις υπάρχουσες πολιτικές μορφές.

Η Πολιτική σήμερα είναι παρεξηγημένη και αυτό είναι απολύτως δικαιολογημένο, επειδή ο περισσότερος κόσμος κρίνει και κατακρίνει την πολιτική σύμφωνα με τα υπάρχοντα πρόσωπα και τα συστήματα διακυβέρνησης. Είναι λάθος όμως να συγχέουμε την Πολιτική ως έννοια με την πολιτική του σήμερα. Η έννοια της Πολιτικής στην Εσωτερική Φιλοσοφία είναι πολύ διαφορετική απ΄ ότι σήμερα.

Η Πολιτική, με την ευρύτερη έννοια, «Τα της Πόλης», είναι η ορθή διακυβέρνηση της Πόλης και αποτελεί ταυτόχρονα Επιστήμη και Τέχνη. Εκείνα δηλαδή που επιτρέπουν τη σωστή λειτουργία της κοινωνίας, της Παιδείας, των διαφόρων τμημάτων της και του ανθρώπου ως υπεύθυνου Πολίτη.

Επομένως, για την επίτευξη και την απόκτηση της Ευδαιμονίας, η Πολιτική, πάντα φιλοσοφικά θεωρούμενη, είναι το κύριο μέσο. Κι αυτό γιατί, αντίθετα με τη σημερινή εποχή όπου η Πολιτική έχει καταλήξει μια δημαγωγική τέχνη αποπροσανατολισμού και πλάνης, στην οποία εξυπηρετείται το συμφέρον του ισχυρότερου σε βάρος των υπολοίπων πολιτών, στην αρχαιότητα η Πολιτική ήταν Μυητική Γνώση.

Διδασκόταν στα Μυστήρια, στα οποία διαμορφώνονταν οι Άρχοντες. 

Η Πολιτική ήταν η Τέχνη για τη διαμόρφωση των Αρίστων. Ήταν μια αληθινά Αλχημική Τέχνη για τη μετάλλαξη του ανθρώπου από δέσμιο των κατωτέρων παθών του σε αληθινά ελεύθερο πολίτη και κύριο του Εαυτού του.

Από όλα αυτά συμπεραίνουμε ότι ο ρόλος τους Πολιτικού είναι πολύ σημαντικός. Είναι αυτός που οδηγεί και καθοδηγεί τους Πολίτες και δεν είναι τυχαίο που ο Πλάτωνας συνδέει το ρόλο του πολιτικού με του Γιατρού, καθώς και την Πολιτική με την Ιατρική. Η μεν πρώτη δίνει Ζωή, Δικαιοσύνη και Αρμονία στην πόλη, η δε δεύτερη στον άνθρωπο, στα διάφορα οργανικά συστήματά του. Ο Πολιτικός, ο φωτισμένος δηλαδή Άρχοντας, είναι ο Γιατρός των ψυχών.

Από αυτήν και μόνο τη θεώρηση μπορούμε, για άλλη μια φορά, να συνειδητοποιήσουμε  πόσο μακριά από την πολιτική βρίσκονται οι σημερινοί πολιτικοί. Δικαίως λοιπόν η αντίληψή μας για τους πολιτικούς είναι η χειρότερη, σε τέτοιο σημείο που πολλοί νέοι σήμερα δεν θέλουν καν να ακούνε για πολιτική, κόμματα ή συστήματα διακυβέρνησης, γιατί όλα είναι σάπια, μουχλιασμένα, και απαρχαιωμένα.

Και όμως! Κάποιοι σήμερα επιμένουν και επιχειρηματολογούν  ότι, αντίθετα, ο κόσμος βαδίζει προς την ειρήνη και τη σύμπνοια, καθώς οι Μεγάλες Δυνάμεις που κυβερνούν θα οδηγήσουν βαθμιαία σε δημοκρατικές μορφές. 

Όμως αυτό, δυστυχώς, είναι ένα πολιτικό σόφισμα. «Δημοκρατική» ήταν η Κομμουνιστική Γερμανία. Ο Στάλιν πολέμησε για τη «δημοκρατία». Ο Μουσολίνι διαβεβαίωσε ότι η καλύτερη δημοκρατία ήταν η «συντεχνιακή του Φασιστικού κράτους». Ο Φράνκο έλεγε ότι αυτό που έκανε ήταν «Οργανική Δημοκρατία», οι ΗΠΑ ήταν «δημοκρατικές» παρόλο που δεν είχαν καταργήσει τη δουλεία μετά τον εμφύλιο πόλεμο και μπορούμε να συνεχίσουμε με πολλά άλλα παραδείγματα εφαρμογής της Δημοκρατίας!

Επομένως τι είδους εγγύηση μπορούν να μας δώσουν οι σύγχρονες πολιτικές μορφές εξουσίας, τα λεγόμενα σύγχρονα πολιτικά συστήματα, για την αληθινή Δημοκρατία; Μήπως αυτό το πρωτόγονο σύστημα στο οποίο οι πολλοί κυβερνούν τους λίγους, εξυπηρετεί συγκεκριμένα συμφέροντα; Η απάντηση που θα έδινε κανείς σε αυτό το ερώτημα είναι σήμερα ξεκάθαρη και απογοητευτική.

Αν ανοίξουμε ένα λεξικό στη λέξη «πολίτευμα» θα δούμε ότι αυτό περιγράφεται σαν ένα σύστημα κανόνων δικαίου, στο οποίο ορίζεται ο ανώτατος φορέας της κρατικής εξουσίας, καθώς σε αυτό βρίσκονται τα βασικά στοιχεία σχηματισμού, οργανικής συγκρότησης και λειτουργίας των εξουσιών του κράτους, όπως αντιπροσωπευτική δημοκρατία, μοναρχία, ολιγαρχία κ.λ.π. 

Επίσης στον όρο «μορφή πολιτεύματος» συναντάμε άλλους όρους όπως κοινοβουλευτική δημοκρατία, προεδρευόμενη δημοκρατία, βασιλευόμενη δημοκρατία, συνταγματική μοναρχία κ.λ.π. Όμως στην πραγματικότητα πού διαφέρουν όλες αυτές οι μορφές; Κανείς δεν ξέρει να απαντήσει!

Επίσης ενδιαφέρον έχει να δούμε τι λέει ένα σύγχρονο λεξικό στην λέξη Πολιτική. Σύμφωνα με αυτό, «Πολιτική είναι το σύνολο των θεμάτων που έχουν σχέση με τα κοινά, τη ζωή ενός κοινωνικού συνόλου, το σύνολο των πρακτικών διακυβέρνησης ενός κράτους με τους πολίτες του και των σχέσεων μεταξύ άλλων κρατών». Κάτω από αυτόν τον ορισμό θα συμπέραινε κανείς ότι η Πολιτική, μεταξύ άλλων, είναι το μέσο για να μπορέσει ο Πολίτης να επικοινωνήσει με τους Συμπολίτες του μέσα σε μια Κοινωνία.

Η αλήθεια είναι ότι η επικοινωνία που είναι κάτι παραπάνω από την έννοια της κοινωνίας, είναι αυτό που σφραγίζει, δίνει κύρος σε κάποια κοινωνία όντων.

Από τη στιγμή που συναντάμε λοιπόν μια κοινωνία στην οποία η επικοινωνία έχει εκμηδενιστεί τότε μπορούμε να πούμε ότι αυτή η κοινωνία είναι ψυχρή, ναρκωμένη, χωρίς σθένος, χωρίς ζωή και αυτή η έλλειψη σχέσεων επικοινωνίας θα την αποσυνθέσει, προκαλώντας το θάνατό της.

Μια κοινωνία στην οποία οι άνθρωποι δεν μπορούν να έχουν σχέσεις επικοινωνίας μεταξύ τους, όπου οι άνθρωποι είναι στοιβαγμένοι και συνωστισμένοι, δεν θα μπορούσαμε πραγματικά να τη θεωρήσουμε αληθινή. Και αυτό είναι το πρόβλημα που βασανίζει το σημερινό πολιτισμό.

Γιατί λοιπόν δεν υπάρχει σήμερα επικοινωνία ανάμεσα στους ανθρώπους; Γιατί αυτό το χιλιόχρονο άγαλμα της Πολιτικής έχει σκεπαστεί με λάσπη που το κάνει να χάνει κάθε αληθινή όψη, λάμψη και ομορφιά; Γιατί δεν νοιάζεται κανείς για τον διπλανό του, είτε στην πολυκατοικία του, είτε στην δουλειά του, είτε στο δρόμο; Επειδή ο άνθρωπος έχει γίνει ένα ρομπότ, έχει πάψει να είναι Άτομο και έχει διασπαστεί, χάνοντας την πραγματική ελευθερία προκειμένου να γίνει σκλάβος των ψεύτικων καταναλωτικών στόχων. 

Η κρίση των σύγχρονων πολιτικών μορφών είναι ολοκληρωτική και καμία ομάδα δεν έχει την αναγκαία ασφάλεια. Τα στοιχεία τους αναμιγνύονται επικίνδυνα, όπως αποδείχθηκε μετά την πτώση του τείχους του Βερολίνου. Η Ανατολική κομμουνιστική ή πρώην κομμουνιστική ομάδα δημοκρατικοποιείται όλο περισσότερο, ενώ η Δυτική κομμουνιστικοποιείται σιγά σιγά. Για χάρη αυτού του άρθρου άνοιξα το «Χρονικό του 20ου αιώνα» κι εκεί με έκπληξη διαπίστωσα ότι πρωτοσέλιδα εφημερίδων έκαναν λόγο για την κρίση στον κόσμο. Οι πολιτικοί του 1914 «πάσχιζαν για την ειρήνη στην Ευρώπη» το ίδιο έκαναν οι πολιτικοί του 1942, οι πολιτικοί του 1972, για το ίδιο «κόπτονται» οι πολιτικοί του σήμερα, στο έτος 2006. Από την αρχή του 20ου αιώνα όλοι «πασχίζουν» για μια καλύτερη κοινωνία, για την ειρήνη και την δημοκρατία.

Και αν πάμε ακόμα πιο πίσω ή δούμε τα πράγματα πιο αναλυτικά θα διαπιστώσουμε ότι υπάρχει μια «περίεργη» και σχεδόν ακριβής ομοιότητα μεταξύ του φεουδάρχη (τσιφλικά) και ενός σημερινού πολιτικού κόμματος. Αμφότεροι έχουν στη διάθεσή τους μια σειρά από γραμματείες και κάποιον κόσμο, στον οποίο έχουν το δικαίωμα να επιβάλλουν τη γνώμη τους. Το ίδιο κάθε Φεουδάρχης – Αρχηγός Κόμματος πολεμά εναντίον των άλλων Φεουδαρχών-Αρχηγών Κομμάτων μέσω των «κανονιών» της Προπαγάνδας, των συνεντεύξεων ή των ομιλιών σε συγκεντρωμένα πλήθη. Ο εκλογικός αγώνας κρίνεται απτά  με την κατάκτηση των ψήφων. Σήμερα οι Αρχηγοί κρατούν τα ηνία των χωρών, όπως οι Πρίγκιπες ή οι Μονάρχες.

Συγκρίνοντας τις σύγχρονες πολιτικές μορφές διακυβέρνησης με αυτές που επικρατούσαν στο Μεσαίωνα εύλογα θα δούμε ότι επικρατεί, όπως και τότε, η θεωρία του Μακιαβελισμού. Σύμφωνα με αυτήν, αυτό που επικρατεί στις σύγχρονες πολιτικές μορφές είναι η μηχανορραφία, η δολοπλοκία, η κυνικότητα και η άρση κάθε ηθικού φραγμού για την επίτευξη των άνομων στόχων. Επομένως, κάλλιστα θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι οι σύγχρονοι πολιτικοί είναι μακιαβελιστές. (Αν και η θεωρία του ίδιου του Μακιαβέλι έρχεται σε πλήρη αντίθεση με αυτήν την ευρύτερη έννοια που δόθηκε πολύ αργότερα). 

Απόδειξη ασθένειας των σύγχρονων κρατών και των μορφών διακυβέρνησης είναι το γεγονός ότι ένα Κράτος εξακολουθεί να λειτουργεί το ίδιο κατά τη διάρκεια των δύο ή τριών μηνών της απουσίας μιας Κυβέρνησης, η οποία οφείλεται σε κρίση ή εκλογές.

Είναι πια δεδομένο ότι τα παλιά πρότυπα έχουν αποδειχθεί άχρηστα για να λύσουν και να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα του σύγχρονου κόσμου. Χρειάζεται ένα νέο μοντέλο, ένα νέο πρότυπο εκπαίδευσης και αντιμετώπισης του κόσμου που να έχει προοπτική μέλλοντος και ελπιδοφόρα οράματα. Και αυτό δεν είναι μια ουτοπία κάποιων ονειροπόλων. Γιατί όπως σήμερα τα ιστορικά γεγονότα φανερώνουν τα μελανά τους στοιχεία, έτσι και αύριο τα ιστορικά γεγονότα θα δείξουν την αναγέννηση, την Αλήθεια, την Δικαιοσύνη, την Ομορφιά, που θα πηγάζει από μια Νέα Κοινωνία, από μια Νέα Πολιτική, από μια Νέα Τέχνη και Επιστήμη, προερχόμενη από ένα Νέο και Καλύτερο Άνθρωπο.

Αυτό το όνειρο μπορεί να επιτευχθεί αρκεί όλοι μας σιγά-σιγά να συνειδητοποιήσουμε ότι «Κάθε βελτίωση της Κοινωνίας αρχίζει με αυτήν του ανθρώπου». Αυτή η φράση δείχνει προς ποια κατεύθυνση μπορούμε να βρούμε απαντήσεις σε όλα αυτά. Η βελτίωση του ανθρώπου ριζώνει βασικά στην ανακάλυψη και ανασύνταξη του Ατόμου, του Αληθινού δηλαδή Εαυτού μας.

Ένας σύγχρονος Ανατολικός Φιλόσοφος, ο Ινδός Ν. Σρι Ραμ έλεγε: «Η Ανθρωπότητα χωρίζεται σε τρία τμήματα: στο πρώτο ανήκουν οι άνθρωποι που φτιάχνουν Παρθενώνες, στο δεύτερο εκείνοι που γκρεμίζουν και στο τρίτο αυτοί που παρατηρούν αδρανείς»….. Δεν μένει τίποτα άλλο από το να διαλέξουμε συνειδητά με ποιο μέρος της Ανθρωπότητας θέλουμε να είμαστε.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Προς ένα νέο Μεσαίωνα Javier Alvarado Planas,  Εκδόσεις Ν.Α

Θεμελιώσεις του Εσωτερισμού  Γ.Α.Πλάνας, Εκδόσεις ΝΑ

Επιλογή Ομιλιών στην Νέα Ακρόπολη, Εκδόσεις ΝΑ

Λεξικό της δημοτικής γλώσσας, Εκδόσεις Άτλας

Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας,  Γ.Μπαμπινιώτη

Λεξικό της Φιλοσοφίας, Θεοδόσης Πελεγρίνης

Περιοδικό Ν.Α. τεύχος 41 άρθρο «Ο Άνθρωπος και η Πόλη», Γ.Α.Πλάνας

Περιοδικό Ν.Α. τεύχος 48 άρθρο «Έπεσε το Τείχος», J.A.Livraga

Νίκος Καζαντζάκης: Για Την Ελευθερία

Το έργο του Νίκου Καζαντζάκη αν έχει σημειώσει τόσο ευρεία διάδοση, αν έχει βρει τόσο βαθιά απήχηση στις ψυχές ανθρώπων διαφόρων εθνικοτήτων και ανόμοιων πολιτικών και θρησκευτικών πεποιθήσεων, αν επιβλήθηκε και καταξιώθηκε στα χρόνια μας, αν απέκτησε παγκόσμια φήμη και κέρδισε μεγάλες πιθανότητες να παραμείνει κλασικό στη ροή των αιώνων, ένα έργο δηλαδή πάντα επίκαιρο, αυτό ίσως οφείλεται περισσότερο στο στέρεο φιλοσοφικό του υπόβαθρο και λιγότερο στην απλή και περίτεχνη λογοτεχνική του μορφή και πλοκή που κρατά πάντα σταθερά ζωηρό το ενδιαφέρον του αναγνώστη.

Το πρόβλημα της ελευθερίας του ανθρώπου, της αθανασίας της ψυχής και της ύπαρξης του Θεού απετέλεσαν αναμφίβολα τα βασικότερα μεταφυσικά εντρυφήματα της σκέψης του Καζαντζάκη. Αυτά αποτελούν τα τρία μεγάλα θέματα της μεταφυσικής κατά τον Kant. Ο πόθος της ελευθερίας, είναι το κυρίαρχο πάθος του ήρωα της Οδύσσειας, που είναι μια αναζήτηση και μια «εξερεύνηση του νοήματος της ελευθερίας». Ο ίδιος ο Καζαντζάκης σ’ ένα σημείο της Αναφοράς του, που κατά τον Πρεβελάκη περιέχει τη σύνοψη της κοσμοθεωρίας του, θέτει σε πρώτη γραμμή τον αγώνα για τη λευτεριά. Λέγει:

«Ένας αγωνιζόμενος ανηφορίζει από την ύλη στα φυτά, από τα φυτά στα ζώα, από τα ζώα στους ανθρώπους και μάχεται για λευτεριά. Σε κάθε κρίσιμη εποχή ο Αγωνιζόμενος παίρνει νέα όψη_ σήμερα η όψη του είναι ετούτη: είναι ο αρχηγός της προλετάρικης τάξης που ανεβαίνει. Φωνάζει, δίνει συνθήματα. Δικαιοσύνη, ευτυχία, λευτεριά».

Ελευθερία και άνθρωπος ταυτίζονται στον Καζαντζάκη όπως και στο Γάλλο υπαρξιστή φιλόσοφο Σαρτρ, κατά τον οποίο η ανθρώπινη ελευθερία προηγείται από την ουσία του ανθρώπου, την οποία και καθιστά δυνατή. Η ελευθερία είναι αδύνατο να διακριθεί από το είναι της ανθρώπινης πραγματικότητας. Ο άνθρωπος δεν υπάρχει πρώτα και μετά γίνεται ελεύθερος, αλλά τόσο στο Σαρτρ όσο και στον Καζαντζάκη δεν υπάρχει διαφορά ανάμεσα στο είναι του ανθρώπου και στο να είναι ελεύθερος.

Η ελευθερία στον Καζαντζάκη παίρνει διαφορές μορφές: ελευθερία είναι η απουσία φόβου και ελπίδας, είναι η αυτάρκεια, είναι η αναγωγή της ανάγκης σε βούληση και τέλος ελευθερία είναι η λύτρωση από τη λευτεριά όλες αυτές οι μορφές ελευθερίας εκφράζουν κατά βάθος το ίδιο νόημα. Απαραίτητη δηλαδή προϋπόθεση της ελευθερίας για όλες τις μορφές είναι η απουσία φόβου και ελπίδας, και κυρίως της ελπίδας, αφού αυτή είναι προϋπόθεση και αιτία του φόβου.

Αυτές οι μορφές αφορούν τη μεταφυσική και όχι την πολιτική έννοια της ελευθερίας που τον απασχόλησε εξίσου ζωηρά. Επειδή μάλιστα η πατρίδα του η Κρήτη ήταν Τουρκοκρατούμενη και ο ίδιος έζησε τις πίκρες και τις στενοχώριες της σκλαβιάς, ετοποθέτησε την ελευθερία στην πρώτη γραμμή των αξιών και της έδωσε τόση βαρύτητα, ώστε τη θεώρησε ανώτερη ακόμη και από την ευτυχία.

Ελευθερία με την πολιτική έννοια εννοεί ο Καζαντζάκης την ελευθερία που έχει κάθε πολίτης να ζει σε μια ευνομούμενη πολιτεία, δηλαδή να κάνει ό,τι θέλει και μπορεί πάντα μέσα στα νομικά και ηθικά πλαίσια, δηλαδή σ’ αυτά που υπαγορεύει ο ορθός λόγος. Πιστεύει στη διακυβέρνηση της χώρας με δημοκρατικές διαδικασίες και με βάση τη λαϊκή κυριαρχία που εκφράζεται με τη «γενική θέληση» κατά το πρότυπο του Ρουσώ. Ελεύθερος είναι αυτός που είναι αφέντης του εαυτού του «α το νεκα κα μ λλου ν» κατά την έκφραση του Αριστοτέλη (Μ.τ.φ. 982 b 26).

Το ότι όλες οι μορφές ελευθερίας με τη μεταφυσική έννοια του όρου ανάγονται σε μια, δηλαδή στην απουσία φόβου και ελπίδας και ότι η ελευθερία ήταν το κεντρικό φιλοσοφικό πρόβλημα και το υψηλότερο αγώνισμα της ψυχής του προκύπτει και από το ότι οι φράσεις: «Δεν ελπίζω τίποτα, δε φοβούμαι τίποτα, είμαι λεύτερος», έχουν σφραγίσει κατά τρόπο επιγραμματικό τον απλό και απέριττο τάφο του. Οι φράσεις αυτές υπάρχουν βέβαια στην Ασκητική του. Είναι οι φράσεις που ο ίδιος είχε παραγγείλει να γραφούν πάνω στον τάφο του.

Το να κοιτάζει κανείς την Άβυσσο χωρίς ελπίδα και χωρίς φόβο όρθιος στην άκρα του γκρεμού το αποκαλεί ο Καζαντζάκης Κρητική ματιά. Η παρομοίωση αυτή είναι εμπνευσμένη από τη «στορισμένη στους τοίχους προαιώνια πάλη του ανθρώπου και του ταύρου που σήμερα τον λέμε θεό». Η ζωή φαίνεται στον Καζαντζάκη, όπως στον Πλάτωνα και τον Πλωτίνο, να είναι μια διαρκής ανάβαση.

Όσον αφορά την πρώτη μορφή ελευθερίας: «Δεν ελπίζω τίποτα, δεν φοβούμαι τίποτα, είμαι λεύτερος», τη βρίσκουμε σχεδόν αυτολεξεί στον Κύπριο κυνικό φιλόσοφο Δημώνακτα, που ζούσε στην Αθήνα το δεύτερο αιώνα μ.Χ. Γνωστή είναι η προσπάθειά του για μια εσωτερική ανεξαρτησία. Κατά το Δημώνακτα ελεύθερος είναι αυτός που δεν ελπίζει τίποτε και δεν φοβάται τίποτε.

To ίδιο πράγμα επαναλαμβάνεται επίσης σχεδόν αυτολεξεί τον αιώνα του νεοελληνικού διαφωτισμού από τον ανώνυμο συγγραφέα της Ελληνικής Νομαρχίας. Ο ανώνυμος λέγει: «Ο μεν ελεύθερος λοιπόν ούτε ελπίζει ούτε φοβάται εις ό,τι μέλει να πράξη». Ο ίδιος ορισμός υπάρχει παράλληλα και στις Ινδίες που διατυπώνεται μ’ ένα μύθο. Ο Βιργίλιος λέει ότι η μόνη ελπίδα που απομένει στον άνθρωπο είναι να μην έχει καμιά. Η έννοια αυτή της ελευθερίας δεσπόζει στη λατινική λογοτεχνία. Υπάρχει συγκεκριμένα στη Φαίδρα του Σενέκα, στη Συνωμοσία του Κατιλίνα του Σαλλούστιου και στα Χρονικά του Τάκιτου.

Η δεύτερη μορφή ελευθερίας, δηλαδή η αναγωγή της ανάγκης σε βούληση απαντά στον Έγελο, Μαρξ κ. ά. Στους δυο αυτούς φιλοσόφους ελευθερία είναι «η κατανόηση της αναγκαιότητας». Παράλληλη άποψη συναντάμε στον Πίνδαρο: «Ω ψυχή μου, μην ποθείς αθάνατη ζωή μονάχα επιδίωκε ό,τι μπορείς να κατορθώσεις».

Όμοια άποψη είναι αυτή που υποστηρίζει πως ελευθερία δεν είναι δύναμη, όπως ο Ντεκάρτ: «Ελευθερία δεν είναι να μπορείς να κάνεις ό,τι θέλεις, αλλά να θέλεις ότι μπορείς». Αυτό έχει ως συνέπεια να περιορίζει κανείς τις επιθυμίες του σε ό,τι μπορεί, όπως δέχονται ο Σαρτρ και ο Γιάσπερς.

Την τρίτη μορφή ελευθερίας, δηλαδή την ελευθερία ως αυτάρκεια τη συναντούμε στον Αριστοτέλη και γενικότερα στην αρχαία ελληνική διανόηση, όπως και στον Επίκουρο που λέγει: «Της αυταρκείας καρπούς μέγιστος ελευθερία». Η αυτάρκεια, όσο και να το κάνει κανείς βούληση του την ανάγκη, απαντά επίσης στην Ινδική φιλοσοφία.Η τέταρτη τέλος μορφή, δηλαδή η λύτρωση από την ελευθερία, απαντά στο Βούδα, όπως μαρτυρεί ο ίδιος ο Καζαντζάκης, που μυήθηκε στο Βουδισμό από το Νίτσε. Η Βουδική σκέψη επηρέασε Γερμανούς, φιλοσόφους και προπάντων τον Σοπενχάουερ και το Νίτσε.

To έργο του Καζαντζάκη είναι γεμάτο αντιθέσεις, όχι όμως οπωσδήποτε και αντιφάσεις. Κάθε φορά που νόμιζα ότι εντόπισα μια αντίφαση, μια βαθύτερη κατανόηση του νοήματος μ’ έπειθε ότι δεν επρόκειτο για γνήσιες αντιφάσεις, αλλ’ απλώς για φαινομενικές που λύνονται. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει με κανένα τρόπο ότι δεν υπάρχουν γνήσιες αντιφάσεις στο έργο του. Είναι πιθανό και εύλογο να υπάρχουν, όπως υπάρχουν και σε άλλους στοχαστές.

Εξ άλλου ο ίδιος ο Καζαντζάκης –όσο τουλάχιστο εγώ μπόρεσα να διαπιστώσω δεν μιλάει ρητά για αντιφάσεις, αλλά για αντιθέσεις και για εναρμόνιση αντικρουόμενων κοσμοθεωριών:

«Μια δύναμη κατηφορίζει και θέλει να σκορπίσει, ν’ ακινητήσει, να πεθάνει. Μια δύναμη ανηφορίζει και ζητάει ελευτερία κι αθανασία. Αιώνια τα δυο τούτα στρατέματα, τα σκοτεινά και φωτερά, τα στρατέματα της ζωής και του θανάτου συγκρούονται. Τα ορατά για μας χνάρια της σύγκρουσης τούτης είναι τα πράματα, τα φυτά, τα ζώα, οι άνθρωποι. Αιώνια οι αντίθετες δυνάμεις συγκρούονται, σμίγουν, παλεύουν, νικούν και νικούνται, συμβιβάζουνται και ξαναρχίζουν πάλι να πολεμούν σε όλο το Σύμπαντο από τον αόρατο στρόβιλο σε μια στάλα νερό ως τον απέραντο αστροκατακλυσμό του Γαλαξία».

Το ίδιο περίπου νόημα εκφράζουν και τα παρακάτω λόγια του: «στα πρόσκαιρα ζωντανά σώματα, τα δυο τούτα ρέματα παλεύουν: α) ο ανήφορος προς τη σύνθεση, προς τη ζωή. προς την αθανασία β) ο κατήφορος, προς την αποσύνθεση, προς την ύλη, προς το θάνατο .... Και τα δυο αντίδρομα ρέματα είναι άγια. Χρέος μας λοιπόν να συλλάβουμε τ’ όραμα που χωράει και εναρμονίζει τις δυο τεράστιες τούτες άναρχες, ακατάλυτες ορμές με τ’ όραμα τούτο να ρυθμίσουμε το στοχασμό και την πράξη». «Δυο σφοδροί αντίθετοι άνεμοι...συναντήθηκαν και συγκρούονται σ’ ένα σταυροδρόμι. Σοζυγιάστηκαν μια στιγμή, πύκνωσαν, γεννήκαν ορατοί».

Ευτυχία θα πει «να ζεις όλες τις δυστυχίες» και φως θα πει «να κοιτάς μ’ αθόλωτο μάτι όλα τα σκοτάδια». Ο Καζαντζάκης πιστεύει στην ενότητα των αντιθέτων. «Εγώ και συ είμαστε ένα», και το ένα αυτό τελικά δεν υπάρχει.

Η ευτυχία φέρεται πολλές φορές να έχει άμεση σχέση με τη γαλήνη και την ηρεμία της ψυχής, την ευζωΐα και την ασφάλεια. Αυτή η αταραξία ήταν το ιδεώδες της ζωής κατά την επικούρεια και στωϊκή φιλοσοφία. Ο πρώτος όμως, που ανήγαγε την αταραξία σε ευτυχία, είναι ο Δημόκριτος.

Αυτό σημαίνει ότι εκείνο που αξίζει περισσότερο δεν είναι η ποσότητα αλλά η ποιότητα της ζωής, το ευ ζην. Αυτό καταφαίνεται από το εξής: «Ο άρτιος άνθρωπος δε νιώθει χαρά ζώντας πολύ μήτε λυπάται πεθαίνοντας πρόωρα». Δεν μπορεί όμως να υπάρξει ευτυχία σ’ έναν κόσμο άδικο. Γι’ αυτό λέγει:

«Ο άνθρωπος κι αυτό είναι το οικόσημο της οικογένειας του θα μάχεται αιώνια ν’ αντικαταστήσει τους απάνθρωπους φυσικούς νόμους με τους νόμους της καρδιάς του. Έπλασε ιδανικά καθαρά ανθρώπινα, πλάσματα κατ’ εικόνα και ομοίωση του τη δικαιοσύνη, την ισότητα, την ευτυχία».

Ευτυχία είναι να σμίγει η επιθυμία του ανθρώπου με την επιθυμία του Θεού, δηλαδή η θέωσή του.