Ο Χέρμπερτ Μαρκούζε και η πολιτική διάσταση της τέχνης ή αλλιώς, προς τη διαμόρφωση μιας νέας αισθαντικότητας

Ο Μαρκούζε τονίζει τη πολιτική διάσταση της τέχνης και της δυναμικής της. Η τέχνη ως διαμαρτυρία μπορεί να καταστεί όπλο ενάντια στον κομφορμισμό. Η πολιτιστική επανάσταση υπερβαίνει τα όρια της τέχνης και εισχωρεί στις δομές της καπιταλιστικής κοινωνίας και κατ’επέκταση στο άτομο. Η τέχνη οφείλει να αποτελεί ενίσχυση και προτροπή για κριτική σκέψη, μια «άρνηση» εναντίον της κατεστημένης πραγματικότητας. Μέσα στις εκφάνσεις της κουλτούρας στα έργα τέχνης απεικονίζονται έννοιες όπως ελευθερία, ευτυχία, πληρότητα και άλλα στοιχεία τα οποία η βιομηχανοποιημένη κοινωνία αρνείται την πραγμάτωσή τους. Αυτά τα νοήματα στο εσωτερικό του αισθητικού φαίνεσθαι δύνανται να καταστούν δυναμικό χειραφέτησης, υλικό για παρότρυνση κριτικής και αμφισβήτησης του υπάρχοντός. Για τον Μαρκούζε, η τέχνη από μόνη της δεν αντιπροσωπεύει πόσο μάλλον επιφέρει τη επανάσταση, δηλαδή τον ποιοτικό μετασχηματισμό της κοινωνίας, τη διαδικασία αλλαγής, την απελευθέρωση αλλά «η τέχνη και η επανάσταση ενώνονται στην διαδικασία αλλαγής του κόσμου στην απελευθέρωση» (Χ. Μαρκούζε, Αντεπανάσταση και εξέγερση, σελ. 71). Η πολιτιστική επανάσταση προηγείται της κοινωνικής- πολιτικής ή για να ακριβολογούμε «δεν βρίσκονται σε άμεση σύνδεση». Αυτή η πολιτιστική επανάσταση είναι και μια ριζοσπαστική αντιπολίτευση η οποία σκοπεύει στην «διάδοση της καταγγελίας της κατεστημένης πραγματικότητας και των στόχων της απελευθέρωσης» φτάνοντας στις «ρίζες της καπιταλιστικής κοινωνίας, στα ίδια τα άτομα» (Χ. Μαρκούζε, Αντεπανάσταση και εξέγερση, σελ. 77, 80). 

Η τέχνη για τον ίδιο είναι «η φαινομενική έκφραση ενός κόσμου που βρίσκεται υπο διαμόρφωση» (Θ.Γεωργίου, Η φιλοσοφία ως κριτική κοινωνική θεωρία, σελ 58). Η πρωτοτυπία της σκέψης του Marcuseαλλά και η βαθύτερη ουσία της έγκειται στο ότι δεν υποστηρίζει ότι η υπέρβαση της βιομηχανικής κοινωνίας και του τρόπου ζωής της θα επέλθει στηριζόμενη σε ένα οικονομικοτεχνολογικό μοντέλο αλλά στην εσωτερική ενεργοποίηση των δυνατοτήτων της ίδιας της κοινωνίας και το επόμενο ιστορικό βήμα θα διαμορφωθεί από δύο παράγοντες : την δημιουργική φαντασία και τις απεριόριστες και ανεξάντλητες δυνατότητες ανάπτυξης της κοινωνίας.

  

Η ΤΕΧΝΗ ΩΣ «ΜΕΓΑΛΗ ΑΡΝΗΣΗ»

Ο Μαρκούζε δεν επιχειρεί να περι-ορίσει την τέχνη αλλά περιγράφει της ιδιότητες και τις λειτουργίες της, την δυναμική της και τις εκφάνσεις της, επηρεασμένος σαφώς από την Αισθητική θεωρία του Αντόρνο. Η τέχνη είναι μια διαρκής φαντασιακή επανάσταση η οποία εμπεριέχει την άρνηση. Η έννοια της Άρνησης διακατέχει ολόκληρο το έργο του φιλοσόφου. Η άρνηση μπορεί να περιγραφεί ως κριτική σκέψη απ-αξιολόγησης των κοινωνικών και ηθικών αξιών και θεσμών της «ανεπτυγμένης βιομηχανοποιημένης κοινωνίας». Η κριτική σκέψη απ-αξιολόγησης οδηγεί στην άρνηση και στην θεμελίωση της ως αξία συνδέοντας έτσι την άρνηση με τη πράξη κάνοντας λόγο για πράξη της άρνησης («Αυτή η κρίσιμη επιλογή σημαίνει ότι η σκέψη της απ-αξιολόγησης, η κριτική σκέψη, παραμένει πιστή στο λόγο ύπαρξής της στο ανέπαφο ίχνος της αποθεμελιωμένης παρουσίας της. Παραμένει πιστή στη θεμελίωση της άρνησης και στη σύνδεση της άρνησης με την πράξη. Αναφαίνεται, πράγματι μια αδιάρρηκτη έλξη της σκέψης και του λόγου προς την άρνηση και την πράξη πρόκειται εν τέλει για αυτό που ονομάσαμε αγωνία της άρνησης, δηλαδή κατ’αρχήν για τον αγώνα θεμελίωσης για την αναζήτηση παρουσίας αυτού το οποίο αποτελεί το λόγο ύπαρξης της κριτικής σκέψης: της πράξης της άρνησης» Δ. Λαμπρέλλης, Η αγωνία της άρνησης στον Marcuse, σελ 17) που την αναζητεί και την «βρίσκει» σε αυτούς που αντιστέκονται και που δεν έχουν ενσωματωθεί στο «σύστημα» διαβίωσης της καπιταλιστικής κοινωνίας («΄Ομως, κάτω απ’τις συντηρητικές λαϊκές τάξεις υπάρχει το υπόστρωμα των παρίων και των outsiders, των άλλων φυλών, των άλλων χρημάτων των εκμεταλλευομένων και κυνηγημένων τάξεων, των ανέργων και αυτών που δεν μπορούν να βρουν δουλειά. Βρίσκονται έξω από τη δημοκρατική διαδικασία’ η ζωή τους εκφράζει την αμεσότερη και γνησιότερη ανάγκη να μπει τέρμα στις απαράδεκτες συνθήκες και στους απαράδεκτους θεσμούς. Έτσι η αντίθεση τους είναι επαναστατική ακόμη κι αν η συνείδηση δεν είναι» Χ. Μαρκούζε, Ο μονοδιάστατος άνθρωπος, σελ. 254).

Η τέχνη εμπεριέχει στην ουσία της την άρνηση και η ριζοσπαστικότητα της παρατηρείται και στην εναντίωση της προς την ίδια της την «φύση», την Τέχνη. Η Τέχνη εκφράζεται με μια δική της «γλώσσα» εμπεριέχοντας μηνύματα και αλήθειες που δεν είναι προσιτά από τη συνηθισμένη απλή και καθημερινή εμπειρία. Ο Μαρκούζε υποστηρίζει: «Με τελετουργικό χαρακτήρα ή όχι η τέχνη περιέχει την ορθή λογική της άρνησης. Στις ακραίες θέσεις της είναι η μεγάλη Άρνηση – η διαμαρτυρία απέναντι σε αυτό που είναι. Οι μορφές που ο άνθρωπος εμφανίζεται, τραγουδάει, μιλάει σε αυτήν, οι τρόποι που αντηχούν τα πράγματα είναι μορφές της άρνησης, ρήξης, ανάπλασης της πραγματικής τους ύπαρξης» (Χ. Μαρκούζε, Ο μονοδιάστατος άνθρωπος, σελ. 86).

Αυτό το οποίο κυοφορείται στη κοινωνία και παρουσιάζεται στις εκφάνσεις της Τέχνης είναι ένας άλλος κόσμος, ανθρώπινος και ελεύθερος. Όσο η Τέχνη θα αρνείται το δοσμένο και κατεστημένο παρόν και θα περιέχει και θα περιγράφει αυτό που θα πραγματοποιηθεί σε μια ελεύθερη κοινωνία, από αυτή την οπτική η Τέχνη θα είναι η Μεγάλη Άρνηση.

Ο Μπέκετ, τον οποίο εκτιμούσε ο Μαρκούζε, στο έργο του «Το τέλος του παιχνιδιού» εξέφρασε την απογοήτευσή του για το αν θα μπορέσει η τέχνη να αποτελέσει «μια ρυθμιστική ιδέα για μια μελλοντική πρακτική», μια θέση που ίσως να είχε υιοθετήσει κι ο Μαρκούζε, αν και μέχρι το τέλος της ζωής του διατηρούσε την ελπίδα για μια πιθανή διέξοδο από τη καταστροφή, από το τέλος της τέχνης. Στα ογδοηκοστά γενέθλια του Μαρκούζε ο Μπέκετ έγραψε ένα ποίημα για τον Γερμανό φιλόσοφο:

Βήμα το βήμα

προς το πουθενά

Κανείς δε ξέρει

πώς να δείξει

Μικρά βήματα

προς το πουθενά

εντελώς προσωπικά.

«Η ριζοσπαστική αρνητικότητα και η θεωρία ίσως να είναι οι τελευταίοι τοποτηρητές της ελπίδας που φθίνει. Σε αυτό συνίσταται η διαρκής επικαιρότητα της «μεγάλης Άρνησης» του Μαρκούζε» (Κριτική, ουτοπία, απελευθέρωση, σελ. 220).

  

ΝΕΑ ΑΙΣΘΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ

 

·                     ΜΟΡΦΗ

Η αισθητική θεωρία του Μαρκούζε αναπτύσσεται και τοποθετείται στο όλον της θεωρίας τους ως μια πολιτισμική θεωρία της αισθητικής εμπειρίας η οποία αρθρώνει το πρόταγμα της νέας αισθαντικότητας. Ο Γερμανός φιλόσοφος αντιλαμβάνεται πως η τέχνη και το έργο τέχνης διαχέονται «στο πεδίο της ελεύθερης ανάπτυξης του πολιτισμού» (Γεωργίου, Θεόδωρος, Αισθιτική θεωρία και μοντέρνα τέχνη, σελ. 61). 

Τον πολιτισμό τον περιγράφει ως μια συγκρότησης καταφατικής και αρνητικής δύναμης εντασιακού χαρακτήρα.

Η αισθητική εμπειρία είναι κυρίως μια πολιτισμική κατάσταση όπου πραγματοποιείται η υπέρβαση της υπάρχουσας πραγματικότητας με τη δημιουργία ενός άλλου «είναι», μιας άλλης πραγματικότητας. Το έργο τέχνης δύναται να δημιουργήσει το άλλο «είναι» αλλά αυτό που το καθιστά έργο τέχνης είναι η μορφή, «το σύνολο των ιδιοτήτων (αρμονίας, ρυθμού, αντίθεσης) που κάνουν ένα έργο να είναι ένα αυτάρκες σύνολο, με μια δομή και μια διάταξη δικιά του (το στυλ )» (Χ. Μαρκούζε, Αντεπανάσταση και Εξέγερση, σελ 79) .

Αυτό που επισημαίνει ο Μαρκούζε είναι πως η τέχνη έπαψε να είναι φαντασιακή δημιουργία και η Μορφή που διαφοροποιεί την τέχνη από όλες τις άλλες ανθρώπινες δημιουργίες μετασχηματίστηκε και μαζί της και η ίδια η Τέχνη. Η «νέα» Μορφή που είναι κοινή σε όλες τις τέχνες «αντιστοιχεί στην νέα κοινωνική λειτουργία της τέχνης δημιουργεί τη γιορτή, την ανύψωση, τη ρωγμή στην τρομερή ρουτίνα της ζωής, παρουσιάζει κάτι αληθινότερο… βαθύτερο… που ικανοποιεί ανάγκες ανεκπλήρωτες κατά την καθημερινή εργασία και διασκέδαση, άρα είναι μια απόλαυση... Η πραγματική ζωή συνεχίζεται μετά το τέλος αυτού του διαλείμματος και όπως πάντα επιστροφή στη δουλειά» (Χ. Μαρκούζε ,Η Τέχνη μορφή της Πραγματικότητας, σελ 23).

Η Μορφή είναι σημαντική έννοια στη σκέψη του Μαρκούζε διότι μέσω αυτού μετασχηματίζεται η πραγματικότητα. Η νέα Μορφή θα αναδυθεί και θα ενισχύσει την ριζοσπαστική δύναμη της τέχνης «αισθητική φόρμα με την οποία και μόνο είναι δυνατόν να μεταδοθεί η ριζοσπαστική δύναμη της τέχνης»(Χ. Μαρκούζε, Αντεπανάσταση και Εξέγερση, σελ 103).

ΑΝΤΙ-ΤΕΧΝΗ

Όπως προανέφερα η τέχνη εμπεριέχει στην ουσία της την άρνηση και η ριζοσπαστικότητα της παρατηρείται και στην εναντίωση της προς την ίδια της την «φύση», την Τέχνη. Η Τέχνη εκφράζεται με μια δική της «γλώσσα» εμπεριέχοντας μηνύματα και αλήθειες που δεν είναι προσιτά από τη συνηθισμένη απλή και καθημερινή εμπειρία. Η «νέα» τέχνη «αυτοανακυρύσσεται αντί-τέχνη» και θα μπορούσε να περιγραφεί ως εξέγερση και αμφισβήτηση ενάντια στην παραδοσιακή «σημασία» της τέχνης η οποία εκφράζεται με μια νέα γλώσσα και εκδηλώνεται με πολλές μορφές : «καταστροφή της σύνταξης, αποσπασματικοποίηση λέξεων και προτάσεων, εκρηκτική χρήση της καθημερινής γλώσσας, συνθέσεις δίχως παρτιτούρα, σονάτες για οτιδήποτε. Κι όμως η ολική αυτή παραμόρφωση είναι Μορφή» (Χ. Μαρκούζε, Δοκίμιο για την απελευθέρωση, σελ.65).

Η αντί-τέχνη όταν έχει ως μοναδικό στόχο την εναντίωση της στην κυρίαρχη και κοινή Μορφή παραμένει και αυτή μια απατηλή τέχνη, χάνοντας την ριζοσπαστικότητα της και ενσωματωμένη πλέον στην κυρίαρχη κουλτούρα «προσφέρεται, αγοράζεται και λογίζεται ως τέχνη» (Χ. Μαρκούζε, Δοκίμιο για την απελευθέρωση, σελ.65). Οι δημιουργοί και η αυθεντική πρωτοπορία είναι αυτοί οι οποίοι «δεν οπισθοχωρούν προ των απαιτήσεων της Μορφής, ανακαλύπτοντας πρώτα τη νέα λέξη, εικόνα και ήχο που έχει την ικανότητα να «κατανοεί» την πραγματικότητα με τον τρόπο που μόνο η Τέχνη μπορεί να κατανοεί – κι ύστερα αρνούμενοι τη Μορφή» (Χ. Μαρκούζε ,Η Τέχνη μορφή της Πραγματικότητας, σελ 33).

Η τέχνη γίνεται πολιτική στο βαθμό που θα ξεφύγει από τα πλαίσια της εύρεσης της αυτονομίας και της αναγκαιότητας προβολής των απαιτήσεων της επανάστασης. Έτσι «η τέχνη δεν θα μπορεί να αντιπροσωπεύει την επανάσταση μπορεί μόνο να την επικληθεί με ένα άλλο μέσο, με μια αισθητική φόρμα στην οποία το περιεχόμενο γίνεται μεταπολιτικό, και κυβερνάται από την εσωτερική αναγκαιότητα της τέχνης. Και ο στόχος της επανάστασης ένας κόσμος ειρήνης και ελευθερίας παρουσιάζεται με ένα εντελώς απολίτικο μέσο, κάτω από τους νόμους της ομορφιάς και της αρμονίας» (Χ. Μαρκούζε, Αντεπανάσταση και Εξέγερση, σελ 98-99).

«ΝΕΑ ΑΙΣΘΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ»

Η Αισθητική θεωρία του Μαρκούζε είναι μια πολιτισμική θεωρία της αισθητικής εμπειρίας η οποία αρθρώνει το πρόταγμα της νέας αισθαντικότητας. Το αισθητικό στοιχείο πρέπει να ενσωματωθεί στην πραγματικότητα με υλικό και σαφώς πολιτικό τρόπο. Αυτό θα επιτευχθεί με τη τεχνολογία, την επιστήμη και την τεχνική, έχοντας ως «αντικείμενα» τους την φιλοσοφία και την τέχνη, να είναι «εκφραστές» της απελευθέρωσης και όχι της καταπίεσης. Η αισθητική εμπειρία μετατρέπεται σε υλική και πολιτική δύναμη . «Η τεχνική θα έτεινε λοιπόν να γίνει τέχνη και η τεχνική θα έτεινε να αποτελέσει πραγματικότητα» (Χ. Μαρκούζε, Δοκίμιο για την απελευθέρωση, σελ 42).

Η νέα αισθαντικότητα αρθρώνεται και ως μια σύμπραξη Λόγου, Διάνοιας, Αισθητικότητας και Φαντασίας. Η φαντασία ενώνοντας αισθητικότητα και λογικό, γίνεται παραγωγική, καθώς γίνεται πρακτική μια καθοδηγητική δύναμη στην αναδιάρθρωση της πραγματικότητας. «Η φαντασία όμως αυτών που δεν διακατέχονται από τις ενώσεις τις κυριαρχίας και του θανάτου» (Χ. Μαρκούζε, Ο μονοδιάστατος άνθρωπος, σελ 249), μια φαντασία απελευθερωμένη από την ιεραρχία και την ανορθολογικότητα του τεχνολογικού ορθολογισμού.

Οι αισθήσεις αλλά και οι ενορμήσεις ( Triebe ) ως ελεύθερες πνευματικές δυνάμεις και όχι υποτασσόμενες στο Λόγο και τη Διάνοια, αναπτύσσοντας μια δική τις δύναμη, ως αυτόνομες «οντότητες» θα διακατέχονται από την γνωστική τους αλλά και από την επιθυμητική τους λειτουργία (Γεωργίου, Θεόδωρος, Αισθητική θεωρία και μοντέρνα τέχνη, σελ 63. Ο Marcuse επηρεασμένος από την «ιεραρχία» των γνωστικών δυνάμεων από τον Kant και από την θέση του Schiller για την απελευθερωτική ιδιότητα της τέχνης «η τέχνη είναι θυγατέρα της ελευθερίας και δέχεται διαταγές μόνο από την πραγματικότητα του πνεύματος και όχι από τις υλικές ανάγκες» αναγάγει σε εφαλτήριο της δικιάς του σκέψης και θεωρίας για την αισθητική τις θέσεις των Kant και Schiller).

Η τεχνολογία, η τεχνική και η επιστήμη θα μεριμνούν για τον άνθρωπο έχοντας ως «αντικείμενα» τους την τέχνη και τη φιλοσοφία έτσι ώστε να καταστούν «ανάγκες, δυνατότητες τεχνικά πραγματοποιήσιμες και συγχρόνως κρίσιμοι εκφραστές πολιτικής» (Λαμπρέλλης, Ν, Δημήτρης, Η αγωνία της άρνησης στον Marcuse, σελ 30). Επομένως το αισθητικό στοιχείο ως πραγματικότητα και υλική δύναμη και η ελευθερία των διανοητών και γνωστικών δυνάμεων, στον τόπο και τρόπο λειτουργίας τους αποτελούν τους πραγματολογικούς παράγοντες της απελευθέρωσης, συνδέοντας έτσι την τέχνη και με την πραγματικότητα.

Για την πραγμάτωση της απελευθέρωσης του ατόμου και της κοινωνίας απαιτείται ο επαναπροσδιορισμός του «τεχνολογικού ορθολογισμού» γεγονός όπου θα επιτευχθεί με τον μετασχηματισμό της επιστήμης, της τεχνολογίας της τεχνικής, σε τέχνη. Καίριο ρόλο στον μετασχηματισμό αυτό κατέχει η φαντασία. «Η φαντασία θα πρέπει να καταστεί μια άλλη φαντασία, μια φαντασία, όχι ελεγχόμενη από τον ορθό λόγο της καταπίεσης αλλά μια φαντασία της απελευθέρωσης, μια φαντασία αυτόνομη, άρα μια φαντασία της τέχνης» (Λαμπρέλλης,Ν, Δημήτρης, Η αγωνία της άρνησης στον Marcuse, σελ 27). Επαναπροσδιορίζεται και η τέχνη όμως, καθώς δε θα αποτελεί ένα «κόσμο» ελευθερίας μέσα στη κοινωνία του οικονομικοτεχνολογικού και γραφειοκρατικού ολοκληρωτισμού αλλά θα αφορά την πραγματικότητα, και θα είναι μια ενεργή δυναμική για την πραγμάτωση της κοινωνίας της απελευθέρωσης, «η μορφή της πραγματικότητας της απελευθέρωσης θα είναι έργο τέχνης» (Λαμπρέλλης,Ν ,Δημήτρης, Η αγωνία της άρνησης στον Marcuse, σελ 27).

  

ΑΝΤΙ-ΕΠΙΛΟΓΟΥ

«Την πολιτική δύναμη της τέχνης τη βλέπω μέσα στην ίδια την τέχνη, στην αισθηματική μορφή σαν τέτοια. Ισχυρίζομαι ακόμα πως, χάρη στην αισθητική της μορφή, η τέχνη είναι σε μεγάλο βαθμό αυτόνομη μπροστά στις δοσμένες κοινωνικές σχέσεις. Με την αυτονομία της η τέχνη διαμαρτύρεται γι’αυτές τις σχέσεις και συγχρόνως τις υπερβαίνει. Μ’αυτό η τέχνη ανατρέπει την κυρίαρχη συνείδηση την κοινή εμπειρία» (Χ. Μαρκούζε ,Αισθητική Διάσταση, σελ 9).

Το έργο του Marcuse κατέληξε να είναι το πιο δημοφιλές συγκριτικά με αυτό των άλλων μελών της σχολής. Τα βιβλία του διαβάστηκαν και φράσεις του έγιναν συνθήματα τις δεκαετίες του ’50 και του ’60. Παρόλα αυτά το έργο του παρερμηνεύτηκε, όπως και ο ίδιος, και κατηγορήθηκε για λαϊκισμό και «ουτοπισμό» (Για τον Μαρκούζε ουτοπία είναι αυτό που η κατεστημένη πραγματικότητα δεν «άφησε» να πραγματωθεί) και από μερίδα της μη ορθόδοξης μαρξιστικής αριστεράς αλλά και της Νέας Αριστεράς. Το έργο του ήταν το πιο δημοφιλές, αλλά όχι και το περισσότερο εκτιμώμενο από ακαδημαϊκούς και ιστορικούς της φιλοσοφίας κριτικάροντας τις αντιφάσεις στη σκέψη του αλλά κυρίως την απουσία συγκεκριμένων προταγμάτων (Στη σκέψη του Marcuse αναγνωρίζουμε την απουσία κάθε δόγματος και κάθε ιδεολογίας. Περιγράφει τις δομές και τρόπους λειτουργίας της κοινωνίας (μια «εφαρμογή της κριτικής θεωρίας») προτάσσοντας να κατανοήσουμε αυτές τις δομές και τις αντιφάσεις τους και να πράξουμε αρνούμενοι αυτές. Το πως και το μετά θα διαμορφωθούν και θα ζυμωθούν κατά την διάρκεια της ρήξης, σύμφωνα με τον ίδιο (βλέπε «Το τέλος της ουτοπίας», τα κεφάλαια «Το πρόβλημα της βίας και της εναντίωσης» και «η ελευθερία και η επιταγή της ιστορίας» ). «Και υπάρχει κάποια απάντηση στο ερώτημα που βασανίζει τα πνεύματα τόσων πολλών ανθρώπων καλής θέλησης : Τι πρόκειται να κάνουν οι άνθρωποι σε μια ελεύθερη κοινωνία ; Η απάντηση που, καθώς πιστεύω, βρίσκει το κέντρο του ζητήματος, έχει δοθεί από νεαρή νέγρα. Είπε : Για πρώτη φορά στη ζωή μας θα είμαστε ελεύθεροι να στοχαστούμε τι να κάνουμε». Χ. Μαρκούζε, Δοκίμιο για την απελευθέρωση, σελ 129).

Η πρωτοτυπία του έγκειται στην ιδέα της ενεργοποίησης των δυνατοτήτων της κοινωνίας, δυνατοτήτων που βρίσκονται στο εσωτερικό της. Ο Marcuse υπήρξε ο θεωρητικός της «κοινωνίας της διακινδύνευσης» (Riskogesellschaft) και με αυτή την έννοια προετοίμασε το έδαφος για τον γόνιμο επιστημολογικό προβληματισμό των ημερών μας (Θ.Γεωργίου, Η φιλοσοφία ως κριτική κοινωνική θεωρία, σελ 58). Στις έρευνες του αναζητούσε τους υποκειμενικούς όρους που θα επιφέρουν την κοινωνική αλλαγή αλλά και τους αντικειμενικούς, αντιλαμβανόμενος πλήρως τη συνάρτηση και σχέση υποκείμενο-αντικείμενο, άτομο-κοινωνία, ανοίγοντας δρόμους για την μετέπειτα θεωρητική έρευνα.

Η αισθητική του θεωρία δεν ανασυγκροτείται μόνη της, αλλά στα πλαίσια της ευρύτερης θεωρίας του. Θα μπορούσαμε να την χαρακτηρίσουμε ως «η κοινωνική φιλοσοφία ως αρνητική αισθητική θεωρία» (Θ.Γεωργίου, Η φιλοσοφία ως κριτική κοινωνική θεωρία, σελ 59).

Το αίτημα της «Μεγάλης Άρνησης» καταλήγει στην πράξη της άρνησης, στην αναγκαιότητα της κοινωνικής αλλαγής και του κοινωνικού μετασχηματισμού της κοινωνίας, όπως ανέφερε και ο ίδιος. Τέχνη είναι μια «διαρκής φαντασιακή ανατροπή» και «η φαινομενική έκφραση του κόσμου όπου βρίσκεται υπό διαμόρφωση».

Ο Hauke Brunkhorst και η Gertrud Koch τονίζουν ότι «Ο Marcuse έβλεπε μέσα στον σοσιαλισμό ως ορθολογιστής την κοινωνική μορφή στην οποία θα πραγματοποιούνταν εν τέλει το έργο του. Όμως αυτό που τον έθελγε σε διανοητικό επίπεδο ξεκινούσε από την προσπάθεια να ενσωματώσει στον διαφωτισμό τη ρομαντική ορμή να καταγγείλει μέσω του αισθητικού στοιχείου την πρόκληση κάθε κανονιστικής τάξης χωρίς να θυσιάσει το στοιχείο της διάνοιας να αποκαλύψει την φαντασία και την διάσταση βάθους του φανταστικού και παρ’όλα αυτά να μην προδώσει το Λόγο όπως ο ίδιος ερμήνευσε» (Συλλογικό, Κριτική, Ουτοπία, Απελευθέρωση, σελ. 209). 

Η Πρωταπριλιά ήταν μια βδομάδα πριν…

katiousa.gr

Βρε δεν έχουμε νερό, τι σκατά θα κάνουμε…

Η βρώμα που αναδύεται στην πόλη, δεν πηγάζει από τους κατοίκους της, αλλά από αυτό ακριβώς το σύστημα και την μπόχα του. Που δεν μπορεί να την ξεπλύνει καμία “αριστερή κυβέρνηση”, πόσο μάλλον όταν αντιμετωπίζει το νερό ως εμπόρευμα και βάζει την ιδιωτικοποίηση της ΕΥΑΘ από την πίσω πόρτα…

Τις προάλλες, το νότιο τμήμα της χώρας θύμιζε έρημο Σαχάρα, λόγω αφρικανικής σκόνης. Αλλά η ξηρασία χτύπησε στο βορρά, με πολλές περιοχές της Θεσσαλονίκης να μένουν χωρίς νερό και τους κατοίκους τους να ταλαιπωρούνται αφάνταστα, χωρίς να μπορούν να κάνουν καν μπάνιο. Ο κόσμος έχει φτάσει στο σημείο να λέει το νερό-νεράκι, αλλά εδώ είμαστε πολιτισμένο κράτος, σε αντίθεση πχ με τον τρίτο κόσμο, όπου πεθαίνουν οι άνθρωποι από την έλλειψη νερού και την πληθώρα καπιταλιστικών επιχειρήσεων, με την ευεργετική τους δράση, που τη βαφτίζουν ανάπτυξη.

Κι έτσι, κατά τραγική ειρωνεία, γυρίζει μπούμερανγκ εκείνο το οπαδικό σύνθημα που είχε βγει πριν πολλά χρόνια, ως καζούρα στους “χαμουτζήδες” οπαδούς για τα προβλήματα λειψυδρίας που αντιμετώπιζε η πρωτεύουσα -με τη μελωδία του “ας κρατήσουν οι χοροί” του Σαββόπουλου.

Βρε δεν έχετε νερό, τι σκατά θα κάνετε, όλοι θα πεθάνετε βρε…

Πέρυσι με τις μεγάλες χιονοπτώσεις, πολλά σπίτια στη φτωχομάνα Θεσσαλονίκη έμειναν χωρίς φυσικό αέριο, γιατί λέει είχε παγώσει μες στους σωλήνες. Το σημείο τήξης του βέβαια είναι πολύ χαμηλότερα από τους -100 βαθμούς°C, μια θερμοκρασία που δε συναντάται σε φυσικό περιβάλλον στον πλανήτη μας, ούτε καν στους δύο πόλους του.

Αν κάποιοι ψάχνουν βολικό άλλοθι για τις δικές τους ευθύνες στον καιρό που μας μισεί και τις ακραίες συνθήκες, μπορούμε να τους απαντήσουμε: “τον κακό σας τον καιρό”. Εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με την “οργή της φύσης” -ή ανώτερων όντων, όπως υποδηλώνει η λέξη “θεομηνία”- ή με ακραία καιρικά φαινόμενα, ούτε πχ με τις πληγές του Φαραώ, αλλά με τις πληγές που αφήνει πίσω του και πάνω μας το καπιταλιστικό σύστημα. Το οποίο νοιάζεται μόνο για το κέρδος και αδιαφοεί αν ξεπαγιάζουν, τσουρουφλίζονται ή μένον να βρωμίζουν οι κοινοί θνητοί.

Μία από τις χειρότερες περιπτώσεις, που αποδεικνύει του λόγου το αληθές, είναι οι επιτήδειοι που κερδοσκοπούν, σύμφωνα με τις καταγγελίες, βάζοντας καπέλο στην τιμή του εμφιαλωμένου νερού ή κόβουν τις προσφορές με τις εξάδες μπουκαλιών, κοκ.

Η βρώμα που αναδύεται στην πόλη, δεν πηγάζει από τους κατοίκους της, αλλά από αυτό ακριβώς το σύστημα και την μπόχα του. Που δεν μπορεί να την ξεπλύνει καμία “αριστερή κυβέρνηση”, πόσο μάλλον όταν αντιμετωπίζει το νερό ως εμπόρευμα και βάζει την ιδιωτικοποίηση της ΕΥΑΘ από την πίσω πόρτα…

 Πηγή

Ο Joyce καταβάς στον Άδη ή gli amici dell' anarchico Galli - του φωτη μισοπουλου

πρόζα ιδεών για ένα οδόφραγμα

  ...σταμάτησε επιτέλους - και ο απόηχός του και τα σκοτάδια ξαναβρήκαν την ακινησία τους.

ΟΥΊΛΙΑΜ ΦΌΚΝΕΡ [*]

...στην αυγή μια έντονη ώχρα, - κυνηγάνε τη συγκομιδή οι μισθοφόροι της ανελέητης ποίησης και τα μεσάνυχτα οι γεωμετρίες των άστρων περικυκλώνουν αγαπημένους αναρχικούς -ai funerali dell' anarchico Galli [1], - όσοι παρόντες- , τι δουλειά έχουμε στη Νέα Υόρκη ανάμεσα σε ψάρια κλοπιμαία και νεκρά, - εξαιτίας της θύελλας, - της συμφοράς που πρόβλεψε ο Χένρυ Φλέτσερ [2], - ο Carra' θα νεκρολογούσε τη δεύτερη νύχτα ανάμεσα από τελεσίγραφα Στέρησης - that love they lived as a religion,[3]- η παγκόσμια απεργία, - το δεξί μου γόνατο εκτεθειμένο, είμαι κάποιος άλλος που περόνιασε ο άνεμος-- les anges sont blancs[4] - τα κουτσά σκυλιά θα δούνε Παράδεισο, όχι ''αυτοί οι Αρχηγοί Κρατών, οι αναρμόδιοι αλήτες''[5] - Ulixes με το κουπί φορτωμένο στην άλλη εκδημία σου-, το πιο βαθύ σε κάθε άνθρωπο είναι η θάλασσά του, - αφού τιμωρήσει τους μνηστήρες, -καμιά χρονολογία είτε όνομα, - οι τάφοι είναι καθώς ξαπλώνεις και κάποιος δίπλα σου λαγοκοιμάται, - δεν υπάρχει ηλεκτρικό, - μόνο η βροχή ή ένα κρεβάτι εκστρατείας γι' αυτόν που γύρισε και ξαναφεύγει στο σύνορο, ''αίματι και λύθρω πεπαλαγμένον ως τε λέοντα'' [6]- ''Yes, all of those things''[7] .

Τα φωταγωγημένα τραμ έχουν την ανάγκη μας, ή πάλι ένας αρχαίος εξάντας που βρίσκει τα δάκρυα απόμερων δρόμων, τη γυναίκα που έζησε αόριστα πίσω από φυλλώματα και ξεχασμένες λιπόθυμες κατένες καραβιών, - καλύτερα έτσι, στο τέλος του πολέμου αφικνούνται οι παλιοί συγγενείς να εκμυστηρευτούν τις νοσηρές θελήσεις τους - μα πού είναι η στεριά;; - κι ένα πρωινό αν με ξαναδείτε θάναι γιατί τα άγνωστα πράγματα επιμένουν στην ανωνυμία που κατέκτησαν, έρχεται, λοιπόν, μια στιγμή, σαν τις ωραίες οικειότητες που πρέπει να δεχτείς - offered to gods that come themselves to men [8] .-//

......αλλά έπειτα ήταν κι εκείνος απ' τον κάβο καθώς έστριβε,- ''το παρελθόν '', μου είπε, ''έχει δικαίωμα και στο μέλλον, - ένα αναιμικό γαλάζιο, - η άκρη ενός Μεσσία σπασμένου σε κομμάτια, - τόσο στενά δεμένοι μεταξύ μας που η ενοχή ανήκει σε όλους κι ο δολοφόνος αποκάλυψε χωρίς αιδώ : the lights twinkle from the rocks : The long day wanes : the slow moon climbs [9], - η συνάφεια με το έγκλημα στάθηκε από πολύ καιρό το κέρδος της κακουχίας, κι ένα βράδυ ο τρελός σταμάτησε να βηματίζει, ήταν, λέει, γιατί συχωρεθήκανε οι αμαρτίες μας και οι προπάτορες αναγνωρίσανε την αθωότητα απέναντι στο κάθε τι, άλλωστε, είχαμε να συναντηθούμε απ' τον Κατακλυσμό - και συναγμένοι ακούγαμε ''κυριεύσατε πάντα τα έθνη'' [παύση]

JOYCE : .....πώς περάσατε στην Κόλαση ; [μικρή παύση]

ΟΔΥΣΣΕΑΣ : .....τα φώτα των δρόμων και οι κινητές νησίδες σιωπής. Τους αγάπησα.  

JOYCE : ......τους αγάπησες;!

ΟΔΥΣΣΕΑΣ : .....τους αγάπησα - όταν με άγγιξαν αναχώρησα για πάντα, - άλλη μια ρωγμή στον καθρέφτη, διαιρεμένες σάρκες άχρηστο βάρος, - ο δρόμος συνεχιζόταν στο σούρουπο, - κάτω απ΄τις μάσκες- , κάτω απ' το σούρουπο σαν ηλικιωμένος ρυθμός, - οι βαθιές σιωπές έμοιαζαν τα αδιέξοδα της φωνής που δεν έφτανε [μικρή παύση]

JOYCE : ........συχνά η μνήμη σχηματίζεται αμυδρά, ήσυχα, - πόρτα - πόρτα - σα να ποτίζεις νοτισμένους ύπνους, - ξυπνάς σ' ένα ακαθόριστο καθήκον,- φοβάμαι το δισταχτικό άγγιγμα της απουσίας, όπως καμιά φορά οι λέξεις που δεν ειπώθηκαν δίνουν τα ονόματά τους στους δρόμους, μόνο και μόνο μη χαθεί απ' την παλίρροια και το τελευταίο προάστιο

ΟΔΥΣΣΕΑΣ : ......αυτό το κοινό όραμα -, τα χέρια πώς στριμώχνουν την κραυγή απ' το μεγάλο ρολόι του τοίχου ή τα χαμένα βήματα που ψιθυρίζουν την αγωνία της ανθρώπινης λησμοσύνης....

JOYCE : ....κι έτσι κανείς μπορεί να πεί πως δεν υπάρχουμε, γι' αυτό περιμένω το πιο συνηθισμένο τέλος, - καθώς γυρίζεις τον διακόπτη και τα μικρά κίτρινα φύλλα είναι η αληθινή μας ζωή, - μου φαίνεται έχουμε γνωριστεί και παλιότερα, - αλλά μάλλον όχι [γελάει] ήταν μια ιδέα περαστική [παύση]

ΟΔΥΣΣΕΑΣ : ....η θλίψη κι ο έρωτας οι πιο αγοραίες υποχρεώσεις δεν ωριμάζουν ποτέ, - έζησα τελικά αλλού, σε φθινόπωρα που σέρνονται χωρίς ήχο χωρίς οσμή- απ' ό,τι πέθανε με μια αμόλυντη προσδοκία - η στιγμή που γεννιέσαι - κυρίως αυτή.-//     

  

.....Le Beau est toujours bizarre [10] 

What boots it to be lord of men an might ? [11] - υπάρχει μια ύπουλη φωνή ανάμεσα στα πράγματα

JOYCE : ......ποιοι θάναι οι σύντροφοι;;

ΟΔΥΣΣΕΑΣ : ......ποιοι θάναι οι σύντροφοι ''μετά τα φυσικά'', αναρωτιέμαι 

.....όσοι αναστοχάστηκαν τον κόπο στην απερίτμητη σκιά με μεταμέλεια, ένα ηχηρό τίναγμα του κεφαλιού - ούτε τη μέρα ούτε τη νύχτα - στον κύκλο του ηλιοτρόπιου πώς μένει ο στοχασμός μπροστά στην πέτρα - εδώ, λοιπόν, θα περάσουμε τη νύχτα: θα είναι πολύ ήσυχη όπως η ψύχα του μεσημεριού - κι απ' το κομμάτι αυτό της άγριας θάλασσας, τους λίγους κόκκους απ' το φόρεμα της Περσεφόνης θα γευτούμε το ψωμί της τελευταίας πράξης, σα να μπαίνει πνοή απ' την αρχή στα σώματα το παράξενο σχήμα των χειλιών που ήξερα. Βρέθηκα φυλακισμένος ή πάλι ένα ανήρεμο χωρίς εμπιστοσύνη απόγεμα, όταν όλα πάνε να γίνουν δικαιοσύνη κι επιστρέφουν. Θα βρεθούμε ξανά μακριά, με κάποιο έλεος με άλλη αιωνιότητα, - ανάμεσα στο ανοιχτό παράθυρο και το γέλιο του τυφλού. Κανένας άντρας καμιά γυναίκα, τίποτε ανθρώπινο δε θα μάς δει, -ίσως η αλληγορία της σάρκας. Κατηφορίζουν πλέον οι ενδοιασμοί της άνοιξης, κάθε φορά ο ίδιος άνθρωπος χάνεται στον διάδρομο σέρνοντας τα βήματά του με στέρηση, όταν κάτι αγγίζεται άθελα ή ακουμπάει σ' ένα τοίχο βαλμένο επιτήδεια για να νοιώσουμε τη συντομία της ζωής,- αρκούμαι στα δωμάτια αυτά δίχως φως, σα να 'ρχεται ξαφνικά ένας μονόλογος ή το ανέφικτο, κάτι όπως οι καθημερινές θυσίες που 

γεμίζουν προσμονή στους κατακόρυφους καπνούς-//

JOYCE :....είδα συχνά να μιλάνε τα είδωλα, κανείς δεν ξέρει τι έχουν να πουν και για σένα. 

ΟΔΥΣΣΕΑΣ : ....now war upon our wishing with sad smile [12]

JOYCE : .....now the Nile gave him up, the eternal Nile [13]

ΗΡΟΣΤΡΑΤΟΣ :''......ο ανταγωνισμός ανάμεσα στους νεκρούς είναι πιο τρομακτικός από αυτόν ανάμεσα στους ζωντανούς. 

Οι νεκροί είναι περισσότεροι''. [14]

ΟΔΥΣΣΕΑΣ : .....δεν έχω σκοπό να κάνω τίποτα. Ούτε να πεθάνω. Μέχρι αύριο πάντως.

JOYCE : ......προσπάθησα να φέρνομαι καθώς πρέπει στους ανθρώπους., - έστω και χυδαία. 

''Λίγο πιο φόρτε το τύμπανο, Κουέντιν'', το έγραψε περιπαικτικά ο Γουίλιαμ. 

''Δεν με νοιάζουν οι ρίμες'', απάντησε εκείνη- μια άγνωστη, ''ούτε οι χτύποι του ρολογιού ή

τα φώτα του δρόμου''

ΗΡΟΣΤΡΑΤΟΣ [14]: .......''επιδιώκω έναν επιτάφιο του προσωρινού''και του εφήμερου,

- πολύ σίγουρος πλέον, απ' την επίμονη επανάληψη,

από το ένα σήμερα στο άλλο,- βλαστημώντας την ώρα και τη στιγμή που γεννιέσαι-

JOYCE : .......δε θυμάμαι αν τόπε κι αυτό ο Γουίλιαμ- άλλη μια φορά ματαιολογώντας, κανείς δεν

γλυτώνει έτσι απλοϊκά ή και σύνθετα, - είχαν επιστρέψει όλοι. Ακόμα κι ο Φόκνερ επεδίωκε έναν θάνατο από ορθολογισμό 

ΗΡΟΣΤΡΑΤΟΣ : .....θαύμαζε ωστόσο τα ποιήματα ή την εξουσία του έρωτα

ΟΔΥΣΣΕΑΣ : .....και τελικά λείπουμε μονάχα όσο χρειάζεται απ' αυτή την ζωή, όσο ένας άδειος ήχος στην άκρη του φιλιατρού-,

JOYCE : .............ανάμεσα σε ανήμπορους Μεσσίες ο καθένας ξέρει την κενότητά του.

ΗΡΟΣΤΡΑΤΟΣ : ........ο Μπέντζυ θα πέθαινε στο άσυλο - το είχα γράψει αλλού, - πίσω από κάθε συνθηκολόγηση

ΜΑΚΜΠΕΘ : .........''κι ύστερα μνήμη πια καμιά δεν θα τον φιλοξενήσει''

JOYCE : .....εις τους αιώνας των αιώνων, - αυλαία - αμήν

τέλος

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΑΝΑΦΟΡΕΣ

[*] ΟΥΙΛΙΑΜ ΦΟΚΝΕΡ, Η Βουή και η Μανία, Καστανιώτης, μτφρ. Παύλος Μάτεσις, 2010

[1] 

I funerali dell'anarchico Galli è un dipinto di Carlo Carrà, completato nel 1911, durante la sua fase futurista. Oggi è custodito al Museum of Modern Art di New York 

[''η κηδεία του αναρχικού Γκάλλι'', έργο του Κάρλο Καρρά, [άρχισε να το ζωγραφίζει το 1904 μετα τη δολοφονία του Γκάλι], τελειωμένο το 1911, κατά τη διάρκεια της φουτουριστικής φάσης του καλλιτέχνη. Σήμερα φυλάσσεται στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης][Διαδίκτυο]

[2]

Χένρυ Φλέτσερ, πρόσωπο σε ποίημα του Νίκου Καββαδία - τρελαίνεται ψάχνοντας τον χαμένο εξάντα του από ηλίαση [Διαδίκτυο]

[3]

 ....έζησαν τον έρωτα σαν θρησκεία [Φερνάντο Πεσσόα-Αντίνοος// μτφρ. Κ. Λανταβός / Αρμός, β' έκδοση 2006\

[4] Γ. Σεφέρης

[5] Φερνάντο Πεσσόα - ULTIMATUM, μτφρ. Γ. Σουλιώτης, Αρμός 2009 

[6] από λύθρο βουτηγμένο και στο αίμα σαν το λιοντάρι, στ. 402, Ραψωδία Χ, Μνηστηροφονία,  μτφρ. Δ.Ν.Μαρωνίτη, ΟΜΗΡΟΥ ΟΔΥΣΣΕΙΑ

[7] Ναι, όλ' αυτά τα πράγματα // Ελίας Κανέτι, Πάρτι και αερομαχίες, Καστανιώτης, μτφρ. Α. Παύλου, 2010

[8] Μια προσφορά ήτανε στους θεούς που οι ίδιοι επιστρέφουν στους ανθρώπους// Αντίνοος, ο.π.

[9] Στους βράχους φέγγουν λύχνοι από τα σπίτια, η μέρα σβήνει και το φεγγάρι βγαίνει [Alfred Tennison, Ulisses // μτφρ. αγνώστου // LIFO 25.3 2018

[10] το Ωραίο είναι πάντοτε παράξενο / Μποντλαίρ

[11] Tι ωφελεί να 'σαι ο κύριος ανθρώπων κι εξουσίας;; [Φερνάντο Πεσσόα - Αντίνοος, ο.π.]

[12] ο.π. Αντίνοος - /Δεν έδωσαν στοιχεία και μείναμε με το πικρό χαμόγελο

[13] o. π. Αντίνοος-/ Ο Νείλος τώρα τον εξέβρασε, ο αιώνιος Νείλος 

[14] μότο του Πεσσόα στον Ηρόστρατο [μτφρ-σχόλια Χάρης Βλαβιανός-Εξάντας 2001]- Το 356 π.Χ., ο Ηρόστρατος πυρπόλησε το ναό της Αρτέμιδος στην Έφεσο, ένα από τα επτά θαύματα του κόσμου, ώστε να εξασφαλίσει την αθανασία του ονόματός του.

σημ. : Ulixes = Ulisses = Οδυσσέας, λατ.

            gli amici dell' anarchico Galli = οι φίλοι του αναρχικού Γκάλλι