Νενικήκαμεν !!! - Καταρρέει η γερμανική ναυτιλία.

Έκανε την εμφάνισή της μία είδηση που λέει ότι οι Έλληνες εφοπλιστές αγοράζουν τα πλοία των γερμανών συναδέλφων τους.

Όπως έγραψε η Wall Street Journal τα μη εξυπηρετούμενα δάνεια, έχουν χτυπήσει άσχημα τη γερμανική ναυτιλία. Η έλλειψη ρευστότητας από τις τράπεζες και η αδυναμία πληρωμής τόκων, είχαν σαν αποτέλεσμα μαζικές πωλήσεις γερμανικών πλοίων.

Τα περισσότερα των υπό γερμανική σημαία πλοία που πουλήθηκαν κατέληξαν στα χέρια Ελλήνων εφοπλιστών και ακολούθησαν οι εφοπλιστές της Κίνας και της Σιγκαπούρης.

Τα πλοία των γερμανών πουλήθηκαν μέχρι και 70% χαμηλότερα της τιμής τους και φυσικά οι Έλληνες εφοπλιστές ήταν αδύνατον να μην παρευρεθούν στο πάρτι, κυνηγώντας μάλιστα το μέγιστο της πίτας.

Μέχρι εδώ όλα καλά και σε πολλούς η είδηση μπορεί να προκάλεσε ακόμα και αισθήματα …εθνικής ανάτασης καθώς όπως όλοι γνωρίζουμε η Ελλάδα ποτέ δεν πεθαίνει αλλά ξαποσταίνει λιγάκι και μετά ξανά προς τη δόξα τραβά, τραβά, τραβά…. , όμως όλα αυτά τα καλούδια περί δόξας και πατρίδας φαίνεται ότι είναι για τους νεόπτωχους γιατί για τους εφοπλιστές το παιχνίδι παίζεται αλλιώς.

Για τους Έλληνες εφοπλιστές φαίνεται ότι κρίση δεν υπάρχει και δεν υπήρξε ποτέ γιατί σήμερα που οι γερμανοί συνάδελφοί τους αντιμετωπίζουν τεράστια προβλήματα ρευστότητας, οι δικοί μας όχι μόνο έχουν την «ρευστότητα επιβίωσης», αλλά αντίθετα έχουν πλεόνασμα να αγοράσουν την καταρρέουσα γερμανική ναυτιλία.

Οι δικοί μας εφοπλιστές έχουν από πίσω τους ένα κράτος και έναν λαό που «τους στηρίζει», γιατί όχι μόνο δεν πληρώνουν κανέναν φόρο στην ρημαγμένη Ελλάδα, αλλά αντίθετα βυζαίνουν την «μαμά πατρίδα» ολημερίς κι ολονυχτίς.

Οι Έλληνες εφοπλιστές, το καμάρι του έθνους, όλα αυτά τα χρόνια των μνημονίων έλαμψαν δια της απουσίας τους.

Γιατί λοιπόν αισθανόμαστε "εθνική ανάταση" στο άκουσμα της είδησης ότι οι τα ...γερμανικά πλοία γίνονται ελληνικά;

Η απάντηση δόθηκε από έναν φίλο που υπήρξε δουλικό ενός εφοπλιστή.

Άκη μου έλεγε, μην το ψάχνεις. Εσύ πάντα θα θέλεις να είμαι εγώ και ποτέ δεν θα ήθελες να είσαι ο σοφέρ μου. Ποιο απλά φίλε μου, ο εχθρός του φτωχού ποτέ δεν είναι ο πλούσιος αλλά πάντα είναι ο φτωχότερος. 

Ανδρέας Κεσίδης.

Εστιατόριο στη Ν. Ζηλανδία φέρνει στο ίδιο τραπέζι άστεγους και τραπεζίτες

Στο κέντρο του Όκλαντ της Νέας Ζηλανδίας εδώ και περισσότερο από ένα χρόνο κάθε Δευτέρα ένα εστιατόριο καλεί τους πάντες να φάνε και να πιούνε μαζί στο πλαίσιο της πρωτοβουλίας που έχει ξεκινήσει με την ονομασία «Όλοι τρώνε» (Everybody eats).

Το όνομα του πρότζεκτ τα λέει όλα: φοιτητές, μεσήλικες επιχειρηματίες και άστεγοι κάθονται κάθε Δευτέρα από τις έξι ως τις εννέα το βράδυ στο ίδιο τραπέζι και συζητούν, ανταλλάσουν απόψεις και αστεία, ή απλώς απολαμβάνουν το γεύμα τους σιωπηλοί...

«Κατά τη γνώμη μου το γεύμα είναι ένα ισχυρό μέσο», δηλώνει ο 33χρονος Νικ, ιδιοκτήτης του εστιατορίου.

Όμως ούτε ο ίδιος ούτε το προσωπικό του καταστήματός του είναι ικανοποιημένοι απλώς από το γεγονός ότι διαφορετικοί άνθρωποι μαζεύονται για να φάνε μαζί.

«Μεγάλο μέρος του πληθυσμού δεν έχει την οικονομική άνεση να αγοράζει τρόφιμα», καταγγέλλει ο Νικ, ο οποίος ασχολήθηκε με το θέμα στο πλαίσιο της έρευνάς του για τη βιώσιμη οικονομία. «Και την ίδια ώρα πετάμε το ένα τρίτο των τροφίμων».

Για παράδειγμα στη Νέα Ζηλανδία, μια χώρα γνωστή για τους πλούσιους φυσικούς της πόρους, τρόφιμα αξίας 525 εκατομμύρια καταλήγουν κάθε χρόνο στον κάδο απορριμμάτων, την ώρα που ένας στους έξι κατοίκους πεινά.

Στη Γερμανία η κατάσταση δεν είναι καλύτερη. Σύμφωνα με έρευνα του πανεπιστημίου Μίνστερ, κάθε χρόνο καταλήγουν στα σκουπίδια 18 εκατομμύρια τόνοι τροφίμων, με το 40% να προέρχεται από τους καταναλωτές. Την ίδια ώρα στη χώρα ένας στους πέντε υποφέρει από τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισμό, σύμφωνα με τη γερμανική ομοσπονδιακή Στατιστική Υπηρεσία, η οποία επικαλείται μια πανευρωπαϊκή έρευνα του 2017 με τίτλο «Ζώντας στην Ευρώπη» (Living in Europe).

Το αποτέλεσμα; Το 2016 σχεδόν 4,9 εκατομμύρια άνθρωποι μετρούσαν τις μπουκιές τους εξαιτίας της οικονομικής τους κατάστασης. Δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα να έχουν ένα ολοκληρωμένο γεύμα παρά κάθε δεύτερη ημέρα.

Απορρίμματα και φτώχεια: «Όταν μαγειρεύουμε και τρώμε μαζί, λύνουμε και τα δύο προβλήματα», αυτή ήταν η αρχική σκέψη του Νικ. Επί τρεις μήνες ταξίδευε στη Βρετανία και έπαιρνε ιδέες για να δημιουργήσει το «Everybody Eats», για το οποίο δεν αγοράζονται τρόφιμα, αλλά χρησιμοποιούνται υλικά που υπάρχουν έτοιμα.

Στο εστιατόριο οι πελάτες πληρώνουν ό,τι μπορούν και θέλουν Υπάρχει ένα κουτί στη ρεσεψιόν για αυτό τον λόγο. «Δεν θέλουμε να ξέρουμε ποιος πληρώνει και πόσο», εξηγεί ε ο Νικ.

«Θέλουμε οι πελάτες να νιώθουν άνετα, ακόμη κι αν δεν πληρώνουν τίποτα επειδή δεν μπορούν», προσθέτει. Περίπου το 30% των πελατών βάζουν κάτι στο κουτί των δωρεών, εκτιμά.

Άλλωστε περίπου 90 ευρώ την εβδομάδα αρκούν για να αγοραστούν κάποια επιπλέον υλικά, όπως μπαχαρικά και αυγά ή βούτυρο.

πηγή.

Ο Michel Paul Foucault και η θεώρηση της εξουσίας

Ο Μισέλ Φουκώ υπήρξε από τους μεγαλύτερους δομιστές κοινωνικούς φιλοσόφους του 20ου αιώνα. Γεννήθηκε στο Πουατιέ στις 15 Οκτωβρίου του 1926. Σπούδασε φιλοσοφία και ψυχολογία στην École normale supérieure έως το 1950, ενώ το 1961 υποστήριξε τη διδακτορική διατριβή του στη Σορβόννη. Το 1970, εκλέχθηκε ισόβιος καθηγητής στο περίφημο Κολέγιο της Γαλλίας, στην έδρα που ο ίδιος ονόμασε «Ιστορία των Συστημάτων της Σκέψης». Δίδαξε εκεί έως τον θάνατό του ενώ τα μαθήματά του στο Κολέγιο της Γαλλίας έχουν αφήσει εποχή. Πέθανε στις 25 Ιουνίου του 1984, σαν σήμερα, στο νοσοκομείο De la Salpetriere του Παρισιού χτυπημένος από τον ιό του HIV. Με αφορμή αυτήν την ημερομηνία επιμελούμαστε το παρόν αφιέρωμα με κέντρο την θεώρηση του Φουκώ για την εξουσία.

Αξίζει να σημειώσουμε ότι σημαντική ήταν η συμβολή του Φουκώ στην πολιτικοποίηση πολλών ζητημάτων (όπως αυτά της τρέλας, της ομοφυλοφιλίας, των φυλακών) και στη συνακόλουθη διεύρυνση του πεδίου της πολιτικής πάλης¹. Στο συγγραφικό του έργο, ασχολήθηκε με τη φυλακή, την τιμωρία, την αστυνομία, τα δικαιώματα των ομοφυλόφιλων, τη φροντίδα των πνευματικά ασθενών. Στα πιο σημαντικά έργα του Φουκώ συγκαταλέγονται τα εξής: «Τρέλα και παραλογισμός: ιστορία της τρέλας στην κλασική εποχή», «Επιτήρηση και τιμωρία: η γέννηση της φυλακής», «Οι λέξεις και τα πράγματα: μία αρχαιoλογία των επιστημών του ανθρώπου», «Η αρχαιολογία της γνώσης», «Η ιστορία της σεξουαλικότητας».

Ο Φουκώ ήταν ένας γενναίος κοινωνικός αγωνιστής στην υπόθεση όλων των καταπιεσμένων και κοινωνικά αποκλεισμένων. Δεν περιοριζόταν στο να πάρει δημόσια θέση, είχε ενεργό πολιτική παρουσία και την ετοιμότητα για άμεση δράση στους δρόμους ². Στο παρόν κείμενο θα μας απασχολήσει η εννοιολόγηση της εξουσίας από τον Φουκώ, μια καινοτόμα θεώρηση της έννοιας της εξουσίας για την οποία και είναι ιδιαίτερα γνωστός στο πεδίο της πολιτικής θεωρίας και φιλοσοφίας.

O Michel Foucault και ο Jean Paul Sartre έξω από την είσοδο του εργοστασίου της Renault διαμαρτύρoνται για τη δολοφονία του νεαρού μαοϊκού Pierre Overney

Η θεώρηση της εξουσίας

Ο Φουκώ ισχυριζόταν ότι ως την εποχή του δεν υπήρχε θεωρία για την εξουσία. Όλες οι αναλύσεις περί του θέματος περιστρέφονταν γύρω από το νομικό περίβλημα της εξουσίας ή γύρω από το κράτος, χωρίς να κάνουν λόγο για την ίδια την εξουσία, ως ξεχωριστό και ιδιαίτερο φαινόμενο, το οποίο χρήζει διαφορετικής αντιμετώπισης και απαιτεί συνεπώς διαφορετικά εννοιολογικά εργαλεία για να κατανοηθεί. Ο Φουκώ δεν αναζητά κάποιο θεμέλιο της εξουσίας, δεν την συσχετίζει με κάποια κοινωνικοοικονομική δομή και προτείνει την απαλλαγή της πολιτικής σκέψης από το καθεστώς της νομικής «μοναρχίας»³. Ισχυρίζεται ότι η πολιτική θεωρία δεν έπαψε ποτέ να κατατρύχεται από το πρόσωπο του μονάρχη. Αυτό που χρειαζόμαστε είναι μια θεωρία που δεν θα εστιάζεται γύρω από το πρόβλημα της ανώτατης αρχής. «Πρέπει να κόψουμε το κεφάλι του βασιλιά», γράφει εμφατικά ⁴.

Η εξουσία, για τον Φουκώ, δεν έχει τη μορφή εμπορεύματος, δεν είναι κάτι που αποκτάται και μεταβιβάζεται. Οι σχέσεις εξουσίας δεν βρίσκονται σε εξωτερική θέση ως προς τις υπόλοιπες κοινωνικές σχέσεις. Αντίθετα, ενυπάρχουν σε όλες τις κοινωνικές σχέσεις, τις διαμορφώνουν και τις καθορίζουν. Επομένως,  οι ανισότητες εντός των οικονομικών ή όποιων άλλων κοινωνικών σχέσεων είναι αποτέλεσμα της διαμάχης στο πλαίσιο των σχέσεων εξουσίας.  Η εξουσία για τον Φουκώ δεν αποτελεί ούτε θεσμό ούτε δομή. Για τον Φουκώ, η εξουσία δεν ανήκει σε συγκεκριμένα άτομα ή ομάδες ατόμων, δεν έχει έναν και μόνο γενέθλιο τόπο, δεν εντοπίζεται σε συγκεκριμένους πολιτικούς φορείς και θεσμούς, αλλά διαπερνά ολόκληρο τον κοινωνικό ιστό, συνιστώντας έτσι ένα δίκτυο σχέσεων. Δεν πρόκειται λοιπόν για μία, αλλά για πολλές εξουσίες και πιο συγκεκριμένα για σχέσεις εξουσίας ⁵. Υπάρχει, επομένως, μια σχεσιακή αντίληψη της εξουσίας.

O Φουκώ στην «Ιστορία της σεξουαλικότητας» ορίζει την εξουσία ως εξής: «Με τον όρο εξουσία, νομίζω πως πρέπει καταρχήν να εννοούμε το πλήθος των σχέσεων δύναμης που ενυπάρχουν στον χώρο όπου ασκούνται και είναι συστατικές της οργάνωσής τους. Το παιχνίδι που μέσα από αδιάκοπους αγώνες και συγκρούσεις τις μεταμορφώνει, τις ενδυναμώνει, τις αντιστρέφει. Τα στηρίγματα που αυτές οι σχέσεις δύναμης βρίσκουν αναμεταξύ τους έτσι που σχηματίζουν αλυσίδα ή σύστημα, ή, αντίθετα, τις αναντιστοιχίες, τις αντιφάσεις που απομονώνουν τη μια από την άλλη. Τις στρατηγικές τέλος, μέσα στις οποίες ενεργοποιούνται και που το γενικό τους σχέδιο ή η θεσμική τους αποκρυστάλλωση υλοποιούνται στους κρατικούς μηχανισμούς, στη διατύπωση του νόμου, στις κοινωνικές ηγεμονίες» ⁶.

Όταν προτείνει τον τρόπο με τον οποίο οφείλουμε να μελετάμε την εξουσία, αντιστρέφει τη συνήθη πορεία, λέγοντας πως πρέπει να δούμε την εξουσία από τα κάτω προς τα πάνω, ισχυριζόμενος πως η εξουσία δεν απορρέει από το κράτος. Δεν μπορούμε να καταλάβουμε πού στηρίζεται η ύπαρξη κεντρικών μηχανισμών εξουσίας, αν δεν εξετάσουμε τους ειδικούς μηχανισμούς, τις ιδιαίτερες στρατηγικές, που διέπουν τις σχέσεις επιβολής στη «βάση» της κοινωνίας. Οι σχέσεις εξουσίας διασχίζουν τους μηχανισμούς και τους θεσμούς, με αποτέλεσμα να μην εξαντλείται η ύπαρξή τους μόνο εντός τους⁷. Κάθε έννοια κεντρικής εξουσίας δεν μπορεί να υπάρξει και να λειτουργήσει χωρίς την ύπαρξη σχέσεων εξουσίας στο μικροεπίπεδο⁸. Ο Φουκώ δεν θέλει να πει βέβαια ότι το κράτος δεν είναι σημαντικό. Ισχυρίζεται όμως ότι οι σχέσεις εξουσίας επεκτείνονται πέρα από τα όρια του κράτους. Το κράτος απέχει πολύ από το να είναι ικανό να καταλάβει ολόκληρο το πεδίο των πραγματικών σχέσεων εξουσία ενώ το ίδιο το κράτος μπορεί να λειτουργήσει μόνο στη βάση υπαρχουσών σχέσεων εξουσίας. Κατά συνέπεια, το κράτος, για τον Φουκώ, συνίσταται στην κωδικοποίηση ενός αριθμού σχέσεων εξουσίας που καθιστούν δυνατή τη λειτουργία του και η επανάσταση είναι ένας διαφορετικός τύπος κωδικοποίησης των ίδιων σχέσεων⁹. Επομένως εγκαταλείπεται οριστικά η θέση περί ύπαρξης ενός κέντρου εξουσίας στην κοινωνία.

Μια από τις σημαντικότερες προσφορές του Φουκώ για την εξουσία είναι ότι η τελευταία δεν σχετίζεται με την άρνηση. Ισχυρίζεται πως πρέπει να πάψουμε να περιγράφουμε τα αποτελέσματα της εξουσίας με αρνητικούς όρους. «Στην πραγματικότητα», υποστηρίζει, «η εξουσία παράγει, παράγει κάτι το πραγματικό, παράγει τομείς αντικειμένων και τελετουργίες αλήθειας. Η εξουσία παράγει πραγματικότητα»¹⁰. Η έννοια της καταπίεσης είναι εντελώς ακατάλληλη για να αντιληφθούμε τι είναι ακριβώς η παραγωγική πλευρά της εξουσίας. Όταν ορίζουμε τα αποτελέσματα της εξουσίας σαν καταπίεση, υιοθετούμε μια καθαρά νομική αντίληψη της εξουσίας αυτής. Αυτό που κάνει την εξουσία ανθεκτική είναι το ότι δεν περιορίζεται στην απαγόρευση, αλλά παράγει πράγματα, μορφές γνώσης και λόγο. Σύμφωνα με τον Φουκώ, πρέπει να θεωρηθεί ένα παραγωγικό πλέγμα που καλύπτει ολόκληρο το κοινωνικό σώμα¹¹.  Αν η εξουσία ασκούνταν μόνο με αρνητικούς όρους, τότε θα ήταν πολύ εύθραυστη. Είναι όμως ισχυρή ακριβώς επειδή παράγει θετικά αποτελέσματα στο επίπεδο της επιθυμίας και της γνώσης¹².

Επίσης, εστιάζει στο ότι οι σχέσεις εξουσίας δεν είναι σχέσεις βίας. Σκοπός της βίας είναι ο περιορισμός, η εξαφάνιση του υποκειμένου. Σκοπός της εξουσίας είναι η συγκρότηση του υποκειμένου¹³.Η εξουσία είναι μια μορφή δράσης ενός προσώπου ή μιας ομάδας προσώπων με σκοπό τη δημιουργία συγκεκριμένων «θετικών» συμπεριφορών. Είναι δράση επί δράσεων, ικανότητα επενέργειας επί σχέσεων. Η άσκηση της εξουσίας έχει στόχο να οριοθετήσει τις ενδεχόμενες συμπεριφορές των υποκειμένων, να δομήσει το ενδεχόμενο πεδίο δράσης των άλλων¹⁴. Η εξουσία λέει ο Φουκώ «είναι λιγότερο της τάξης της κατά μέτωπο αντιπαράθεσης δύο αντιπάλων απ’ ό,τι της τάξης της διακυβέρνησης»¹⁵. Η έννοια δεν πρέπει φυσικά να συσχετίζεται με την κυβερνητική διαχείριση του κράτους. Αναφέρεται στο τρόπο διεύθυνσης της διαγωγής των ατόμων ή των ομάδων.  Η εξουσία, που γίνεται αντιληπτή με αυτό τον τρόπο, προϋποθέτει την ύπαρξη «ελεύθερων υποκειμένων»¹⁶. Εφόσον βασική προϋπόθεση των εξουσιαστικών σχέσεων είναι η ύπαρξη ελευθέρων υποκειμένων, οι διαμάχες είναι αδύνατο να σταματήσουν. Για αυτό και ο Φουκώ θεωρεί απίθανη την ύπαρξη μιας κοινωνίας χωρίς σχέσεις εξουσίας.

Αντί επιλόγου

Ο Φουκώ δεν ισχυρίστηκε ποτέ ότι η εξουσία μπορεί να εξηγήσει τα πάντα. Ρητά διατύπωνε τη θέση ότι η εξουσία δεν είναι μια επεξηγητική αρχή καθολικής ισχύος¹⁷. Όταν έλεγε ότι οι σχέσεις εξουσίας είναι πανταχού παρούσες, δεν εννοούσε ότι η εξουσία είναι παντοδύναμη. Αυτές οι σχέσεις δεν θα είχαν εγκαθιδρυθεί, εάν η εξουσία ήταν παντοδύναμη. Το γεγονός ότι υπάρχουν τεχνικές εξουσίας, εργαλεία εξουσίας, το ότι υπάρχουν αυτές οι ασταθείς, επικίνδυνες, αντιστρέψιμες, εύθραυστες σχέσεις, αποδεικνύει προφανώς ότι δεν υπάρχει σε κανένα σημείο του κοινωνικού σώματος κάτι που να είναι παντοδύναμο¹⁸. Με ένα σχεδόν παράδοξο τρόπο θα δηλώσει ότι «ακριβώς επειδή δεν υπάρχει καμία παντοδύναμη εξουσία, υπάρχουν πανταχού παρούσες σχέσεις εξουσίας». Αξίζει, τέλος, να σημειωθεί πως ο Φουκώ υποστηρίζει ότι αντιστάσεις είναι περισσότερο πραγματικές και δραστικές στον βαθμό που παράγονται εκεί όπου ασκούνται οι σχέσεις εξουσίας²⁰.

Πρώτη δημοσίευση: 25 Ιούν 2014

 Σημειώσεις

1. Daniel Bensaid, (Α)πολιτικές του Φουκώ, Ουτοπία, τεύχος 72, σελ. 25

2. Σάββας Μιχαήλ, Μισέλ Φουκώ και μαρξική διαλεκτική: Σκέψεις πάνω σε μια επικίνδυνη σκέψη. Ουτοπία, τεύχος 72, σελ. 49

3. Χρήστος Σίμος, Το ζήτημα της εξουσίας στον Αλτουσέρ και τον Φουκώ, Θέσεις, 94http://www.theseis.com/index.php?option=com_content&task=view&id=923

4. Μισέλ Φουκώ, Εξουσία, γνώση και ηθική. Αθήνα: Εκδόσεις Ύψιλον, 1987, σελ. 24

5. Μισέλ Φουκώ, Η ιστορία της σεξουαλικότητας Ι. Η δίψα της γνώσης, Αθήνα: Εκδόσεις Ράππας, 1978, σελ. 117

6. Μισέλ Φουκώ, ό.π., σελ. 115

7. Μισέλ Φουκώ, ό.π., σελ. 120

8. Μισέλ Φουκώ, ό.π., σελ. 123

9. Μισέλ Φουκώ, Εξουσία, γνώση και ηθική. Αθήνα: Εκδόσεις Ύψιλον, 1987, σελ. 25

10. Μισέλ Φουκώ,  1989: 256 όπως παρατίθεται στο Θέμης Ανδριόπουλος, Νίκος Πουλαντζάς – Μισέλ Φουκώ: «μονομάχοι» ή «συνδαιτημόνες», Ουτοπία, τεύχος 72, σελ. 56

11. Μισέλ Φουκώ, Εξουσία, γνώση και ηθική. Αθήνα: Εκδόσεις Ύψιλον, 1987, σελ. 21

12. Μισέλ Φουκώ, Το μάτι της εξουσίας. Αθήνα: Εκδόσεις Βάνιας, 2008, σελ. 77

13. Θέμης Ανδριόπουλος, Νίκος Πουλαντζάς – Μισέλ Φουκώ: «μονομάχοι» ή «συνδαιτημόνες», Ουτοπία, τεύχος 72, σελ. 56

14. Μισέλ Φουκώ, Η μικροφυσική της εξουσίας. Αθήνα: Εκδόσεις Υψιλον, 1991, σελ. 93

15. Μισέλ Φουκώ, ό.π., σελ. 92

16. Μισέλ Φουκώ, ό.π., σελ. 93

17. Μισέλ Φουκώ, Το μάτι της εξουσίας. Αθήνα: Εκδόσεις Βάνιας, 2008, σελ. 297-298

18. Michel Foucault, Σκέψεις γύρω από το Μαρξισμό, τη φαινομενολογία και την εξουσία. Αθήνα: Εκδόσεις Futura, 2013, σελ. 41

19. Michel Foucault, ό.π., σελ. 42

20. Μισέλ Φουκώ, Το μάτι της εξουσίας. Αθήνα: Εκδόσεις Βάνιας, 2008, σελ. 177