Ιδεολογικές αλχημείες σε καιρούς αμηχανίας

Δύσκολοι οι καιροί που ζούμε. Ο χώρος και ο χρόνος αλλάζουν γοργά, άνισα. Ο χώρος μικραίνει, για πλανητικό χωριό μιλάνε κάποιοι, σμίγει πολύμορφα ανθρώπους άγνωστους με ποικίλες ταυτότητες: ως εμπόρους και επιχειρηματίες, ως τουρίστες, ως μετανάστες, ως πρόσφυγες.

Ο χρόνος επιταχύνεται συμπαρασύρει όσους μπορούν να ακολουθήσουν, αφήνει πίσω του εκείνους που, λόγω τόπου γέννησης, γλώσσας ή κοινωνικής συνθήκης, ασθμαίνουν. Στη συνθήκη αυτή κάποιοι έχουν νέες ευκαιρίες, πολλοί περισσότεροι αδυνατούν να ακολουθήσουν και λίγοι, ελάχιστοι, σωρεύουν και καρπώνονται αμύθητα πλούτη και αγαθά.

Ετσι, στον ύστερο καπιταλισμό, τη μεταβιομηχανική κοινωνία ή όπως αλλιώς ονομάσουμε τις κοινωνίες μας το 1% του πληθυσμού κατέχει περισσότερο από το 50% του παγκόσμιου πλούτου.

Οι αντιδράσεις ποικίλες, ενίοτε αναμενόμενες και εύλογες, συχνά χωρίς πυξίδα, ιδεολογικά ετερογενείς. Στην αμφισβήτηση, κυρίως από δεξιά, από ομάδες που αυτο-προσδιορίζονται ως υπερκομματικές, αλλά όχι σπάνια κι από αριστερά, δεσπόζουν δύο μοτίβα: ασφάλεια και κοινωνική δικαιοσύνη.

Ασφάλεια ως ασπίδα στη διάχυτη αβεβαιότητα και τη συνακόλουθη ανασφάλεια. Κοινωνική δικαιοσύνη ως βάλσαμο στις τεράστιες και διαρκώς διογκούμενες ανισότητες που περιθωριοποιούν λαούς και μεγάλα τμήματα του πληθυσμού.

Τα δύο μοτίβα προβάλλουν ως εύλογα, ως αυτονόητα. Μόνο που προέρχονται από διαφορετικές ιδεολογικές παραδόσεις, δεν είναι εύκολα συμβατά.

Ετσι δίνουν τροφή σε ιδεολογικές ανακατασκευές, αλχημείες, με στόχο τη μεγιστοποίηση του πολιτικού οφέλους. Η ασφάλεια, ακρογωνιαίος λίθος όλων των καθεστώτων και ακόμη περισσότερο των εθνικών κρατών, αναδείχτηκε ιστορικά σε θεμελιώδη αρχή των Συντηρητικών.

Η κοινωνική δικαιοσύνη, αντίθετα, ήταν και είναι διακριτικό συστατικό των Ριζοσπαστών σε όλες τους τις εκφάνσεις, από τη σοσιαλδημοκρατία ώς τα κομμουνιστικά κόμματα.

Εδώ και κάποια χρόνια, πολλά πολιτικά κόμματα στις κοινοβουλευτικές Δημοκρατίες, κυρίως δεξιά και ακροδεξιά, εστίασαν στο δίπολο, το ανέδειξαν σε έμβλημα της πολιτικής τους.

Κάτι ανάλογο έκαναν κόμματα της Αριστεράς, πιο αμήχανα, πιο αδέξια. Ο λόγος κυρίως ιδεολογικός καθώς ακρογωνιαία στοιχεία της ταυτότητάς τους, όπως η αλληλεγγύη και ο διεθνισμός, αντιβαίνουν, και έτσι αποδυναμώνουν στη γέννησή του, κάθε λόγο που εστιάζει προνομιακά στην ασφάλεια.

Η πολιτική αποτελεσματικότητα της αλχημείας συμπαρέσυρε δυνάμεις, συντηρητικές, ενίοτε και φιλελεύθερες που μέχρι πρότινος εστίαζαν στην ελευθερία. Ετσι, σε πολλές χώρες είμαστε μάρτυρες σε μία ιδεολογική διολίσθηση προς τα δεξιά.

Η διολίσθηση δεν ακολουθείται πάντα από ανάλογη μετακύλιση του ιδεολογικού λόγου των κομμάτων αυτών σε παραδοσιακές ιδέες της Δεξιάς, ιδιαίτερα της Ακροδεξιάς, όπως ισχυρότερο κράτος, εντονότερος κρατικός παρεμβατισμός σε τομείς όπως η οικονομία και η εκπαίδευση.

Συχνά, συχνότατα συμβαίνει το αντίθετο. Η επίκληση παραδοσιακών συντηρητικών αξιών, όπως η ασφάλεια, η τάξη και ορισμένες ηθικο-θρησκευτικές αρχές συμβαδίζουν με την προάσπιση αρχών όπως η μέγιστη ελευθερία των αγορών, η ολική απορρύθμισή τους.

Τυπικό παράδειγμα, για να μην αναφερθώ στα καθ’ ημάς, ο νέος ηγέτης της γαλλικής Δεξιάς, πιθανόν ο επόμενος πρόεδρος της χώρας, Φρανσουά Φιγιόν.

Πατέρας πέντε παιδιών, καθολικός, έντονα συντηρητικός (τάχθηκε εναντίον των αμβλώσεων) επιχειρεί να μπολιάσει γκoλικές αρχές με τη μέριμνα για ασφάλεια και την πλήρη απελευθέρωση της αγοράς.

Ο στόχος διπλός. Να ανταγωνιστεί τη Μαρίν Λεπέν στο γήπεδό της και να καθησυχάσει τους οικονομικά ισχυρούς.

Πέρα από την υφιστάμενη αβεβαιότητα και το εμφανές ιδεολογικό κενό, η προαναφερθείσα αλχημεία αντλεί την αποτελεσματικότητά της από τη χαλαρή και πολύσημη χρήση των δύο όρων.

Στο παρελθόν, ασφάλεια και κοινωνική δικαιοσύνη σήμαιναν συγκεκριμένα πράγματα: ασφάλεια από την κρατική και ατομική αυθαιρεσία, προστασία -μέσω της αναδιανομής εισοδήματος- των αδυνάτων.

Τώρα σημαίνουν οτιδήποτε. Ασφάλεια από το κράτος, από έναν εξωτερικό εχθρό, από τον γείτονα, από τον «ξένο», τον μετανάστη, τον πρόσφυγα. Οσο για την κοινωνική δικαιοσύνη αυτή μπορεί να σημαίνει την καταγγελία των ελίτ, του κατεστημένου, αλλά και κάθε τι που υποτίθεται πως φρενάρει την οικονομία, από τις μαζικές απολύσεις έως τη μείωση της φορολογίας των επιχειρήσεων.

Η ιδεολογική αλχημεία απολήγει στις πιο απίθανες λογικές και πρακτικές. Σε ακροδεξιά ρατσιστικά παραληρήματα, σε φράχτες, σε πολιτικές αντίθετες από αυτό που διατυμπανίζουν.

Τυπικό παράδειγμα ο λόγος του Τραμπ στις ΗΠΑ: ενώ κατακεραύνωνε το κατεστημένο και υπερθεμάτιζε την ανάγκη κοινωνικής δικαιοσύνης, απέρριπτε τη μεταρρύθμιση της υγείας του Ομπάμα ως σπάταλη θεωρώντας αποτελεσματικότερη την παροχή της από ασφαλιστικές εταιρείες χρηματοδοτούμενες από τους φόρους, αλλιώς από τον δημόσιο κορβανά.

Παντελής Κυπριανός καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πατρών