Στο παιχνίδι των αγωγών η Ελλάδα

Ρόλο σε ένα γεωστρατηγικό παιχνίδι με επίκεντρο τον εφοδιασμό της Ευρώπης με φυσικό αέριο και πρωταγωνιστές τα ισχυρά κράτη-μέλη της Ε.Ε., τις ΗΠΑ και τη Ρωσία αναζητεί η Ελλάδα. Και ίσως για πρώτη φορά, το ενδεχόμενο ανάληψης ενός σημαντικού ρόλου είναι κάτι πολύ περισσότερο από ευσεβής πόθος, αφού η χώρα, πέραν της γεωγραφικής θέσης της, διαθέτει ήδη ή πρόκειται σύντομα να διαθέτει αγωγούς και υποδομές που ενδιαφέρουν –τον καθένα για διαφορετικούς λόγους– όλους τους ισχυρούς παίκτες.

Οι ενεργειακές συνδέσεις και οι αγωγοί βρίσκονται στο επίκεντρο των συζητήσεων Ελλάδας - Ρωσίας σε ανώτατο επίπεδο ύστερα από παλινωδίες και μια περίοδο ψυχρότητας, που κορυφώθηκε το καλοκαίρι του 2018 με την αμοιβαία απέλαση διπλωματών. Επιδίωξη της Ελλάδας, όπως φάνηκε από τις πρώτες δηλώσεις του πρωθυπουργού κατά την αναχώρησή του για τη Μόσχα, είναι η ανάληψη πιο ενεργού ρόλου στην υλοποίηση των στρατηγικών σχεδίων της Ρωσίας για τη μεταφορά ρωσικού αερίου στην Ευρώπη, μέσω της αναθέρμανσης του ενδιαφέροντος της χώρας για τον αγωγό ΙGI ως προέκταση του Turkish Stream στην Ελλάδα. Ο Ελληνας πρωθυπουργός, μάλιστα, κάλεσε σε συνεργασία με τη Ρωσία και άλλες ευρωπαϊκές χώρες για τη μεταφορά φυσικού αερίου προς την Ευρώπη, μέσω του Turkish Stream, o oποίος, όπως είπε χαρακτηριστικά, «θα πρέπει να γίνει European Stream, όχι μόνο Turkish Stream». Η τοποθέτησή του σηματοδοτεί την προσχώρηση της Ελλάδας στη συμμαχία των ευρωπαϊκών χωρών που αντιτίθενται στην υλοποίηση του αγωγού Νord Stream 2, ο οποίος μετατρέπει τη Γερμανία στο σημαντικότερο κράτος-διαμετακομιστή για τη μεταφορά του φυσικού αερίου σε ολόκληρη την Ευρώπη. Είναι η δεύτερη φορά που η κυβέρνηση Τσίπρα παίρνει ξεκάθαρη θέση υπέρ ενός έργου που δεν ταυτίζεται με την ευρωπαϊκή πολιτική της διαφοροποίησης πηγών και ως εκ τούτου δεν έχει διασφαλίσει τη στήριξη των Βρυξελλών. Αρνητικές στο project του Turkish Stream είναι και οι ΗΠΑ.

Το πλαίσιο εντός του οποίου διαμορφώνεται η ενεργειακή ατζέντα στην περιοχή σήμερα επηρεάζεται από την πρόσφατη όξυνση των ρωσο-ουκρανικών σχέσεων στην περιοχή της Κριμαίας και της Αζοφικής Θάλασσας, από τον ενεργειακό ανταγωνισμό για την υλοποίηση του «νοτίου και βορείου διαδρόμου» στην Ευρώπη και από τη γεωπολιτική δυναμική των νέων κοιτασμάτων στην περιοχή της Νοτιοανατολικής Μεσογείου. Το ενδιαφέρον της ρωσικής πλευράς ήταν και παραμένει η ενεργειακή τροφοδοσία των χωρών της Βαλκανικής, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας, αλλά και της υπόλοιπης Ευρώπης, παρακάμπτοντας την Ουκρανία. Μετά τις διαδοχικές ρωσο-ουκρανικές κρίσεις της τελευταίας δεκαετίας, η Μόσχα στοχεύει στη σχεδόν πλήρη αντικατάσταση έως το 2020 της ουκρανικής όδευσης για τη διαμετακόμιση περίπου του ήμισυ των εξαγωγών της προς την Ε.Ε. και την Τουρκία. Στην επίτευξη αυτού του στόχου προχωράει με ταχείς ρυθμούς, μέσα από ένα πλέγμα σχεδιασμών. Η αλλαγή της όδευσης του ρωσικού φυσικού αερίου προς την Ευρώπη, παράλληλα με τις δυνατότητες μεταφοράς αερίου από το Αζερμπαϊτζάν μέσω του αγωγού Tap και τις μελλοντικές προοπτικές τροφοδοσίας της Ευρώπης από τα νέα κοιτάσματα αερίου του Ισραήλ και της Κύπρου, αναβαθμίζει τη γεωπολιτική θέση των Βαλκανίων και ειδικά της Ελλάδας. Οι χώρες της περιοχής φιλοδοξούν να καταστούν ενεργειακοί κόμβοι και έχουν αναδειχθεί σε πεδίο ενός άτυπου ενεργειακού «πολέμου» μεταξύ Ε.Ε., Ρωσίας και ΗΠΑ με την έμμεση εμπλοκή και της Τουρκίας. Από το 1993 έχουν σχεδιασθεί τουλάχιστον οκτώ ενεργειακοί διάδρομοι μεταφοράς φυσικού αερίου που περνούν από την περιοχή των Βαλκανίων, κάποιοι εκ των οποίων έρχονται να θωρακίσουν τη ρωσική παρουσία στην ευρωπαϊκή αγορά ενέργειας, ενώ άλλοι στοχεύουν στον περιορισμό της εξάρτησής της από τη Ρωσία. Η Ευρώπη ενθαρρύνει σχέδια και πολιτικές διαφοροποίησης πηγών και οδεύσεων, αναγνωρίζοντας ωστόσο ότι για την επόμενη δεκαετία δεν υπάρχουν ουσιαστικά περιθώρια για τη μείωση της ενεργειακής της εξάρτησης από τη Ρωσία.

Κόντρα στη γερμανική κυριαρχία η ευρωπαϊκή συμμαχία του Νότου

Μέχρι και το 2009 η Ε.Ε. προμηθευόταν μέσω Ουκρανίας περίπου το 40% του συνόλου των εισαγωγών της σε φυσικό αέριο. Σύμφωνα με την έκθεση της Ε.Ε. για την Ευρωπαϊκή Στρατηγική Ενεργειακής Ασφάλειας (Μάιος 2014), τα ποσοστά εξάρτησης της Ε.Ε. από την Gazprom έφθασαν στο 39% επί του συνόλου των εισαγωγών. Η ρωσική εταιρεία, ακολουθώντας επιθετική πολιτική εκπτώσεων, κατάφερε να εκτοπίσει από την αγορά ακριβότερες ροές αερίου από τη Νορβηγία, την Αφρική και τις διεθνείς αγορές LNG. To 2017, η Gazprom εξήγαγε στην Ευρώπη 159 δισ. κ.μ. αερίου που αντιστοιχούν στο 45,5% του συνόλου των ευρωπαϊκών εισαγωγών και στο 34% της τελικής κατανάλωσης αερίου.

Η αλληλεξάρτηση

Tα στοιχεία καταδεικνύουν την ενεργειακή αλληλεξάρτηση Ευρώπης και Ρωσίας για τα επόμενα χρόνια, μέχρι να φθάσει στην Ευρώπη αέριο από νέα κοιτάσματα και να ολοκληρωθούν υποδομές LNG και διασυνδετηρίων αγωγών. Γι’ αυτό, παράλληλα με τα σχέδια διαφοροποίησης πηγών, την Ευρώπη απασχολεί η διασφάλιση της ομαλής ροής του ρωσικού φυσικού αερίου, θέμα που έχει προκαλέσει διχασμό μεταξύ ευρωπαϊκού Βορρά και Νότου. Ο σχεδιασμός της Ρωσίας για την υποκατάσταση των ποσοτήτων αερίου που διέρχονται από την Ουκρανία περιλαμβάνει έναν νότιο και έναν βόρειο άξονα. Ο ρωσικός νότιος άξονας ξεκίνησε με το σχέδιο του South Stream και με βασική χώρα διαμετακόμισης στα Βαλκάνια τη Βουλγαρία. Αυτό εγκαταλείφθηκε κυρίως λόγω των ενστάσεων της Ε.Ε. σχετικά με τη συμβατότητα επιμέρους πτυχών του project με το ευρωπαϊκό δίκαιο. Στην πραγματικότητα, η Ε.Ε. αντέδρασε στο έργο επειδή θα ενισχυόταν η θέση της ρωσικής Gazprom στην περιοχή. Το project αντικαταστάθηκε από τον αγωγό Turkish Stream που συμφωνήθηκε στις 12 Οκτωβρίου 2016 μεταξύ Μόσχας και Αγκυρας, με στόχο να υποκαταστήσει πλήρως τον αγωγό των ανατολικών Βαλκανίων, μέσω του οποίου τροφοδοτείται και η Ελλάδα (βουλγαρικός κόμβος), ώστε να προστατευθεί η ευρύτερη περιοχή της Κωνσταντινούπολης από το ενδεχόμενο μιας νέας ρωσο-ουκρανικής κρίσης που θα κατέληγε σε διακοπή της τροφοδοσίας της Τουρκίας, όπως έγινε το 2006 και το 2009. Ο αγωγός Turkish Stream θα συνδέσει το λιμάνι της Ανάπα με την πόλη Kiyikoy της Ανατολικής Θράκης. Θα διατρέχει τον πυθμένα της Μαύρης Θάλασσας σε απόσταση περίπου 900 χλμ. και θα έχει μεταφορική ικανότητα 15,75 δισ. κ.μ. αερίου ετησίως. Το υποθαλάσσιο τμήμα του Turkish Stream ολοκληρώθηκε τον Απρίλιο του 2018, ενώ μέχρι το τέλος του έτους αναμένεται να κατασκευασθεί και το δεύτερο σκέλος του έργου δυναμικότητας 16 δισ. κ.μ. αερίου ετησίως που, σύμφωνα με τα ρωσικά σχέδια, θα παραδίδεται στα ελληνοτουρκικά σύνορα για να το παραλάβουν από εκεί οι χώρες της Ευρώπης. Η προοπτική κατασκευής του Turkish Stream 2 δημιουργεί ευκαιρίες για την Ελλάδα να αναδειχθεί σε κόμβο διαμετακόμισης του ρωσικού αερίου προς την Ευρώπη. Σε αυτό το πλαίσιο, η ελληνική κυβέρνηση με σύμμαχο την Ιταλία και τη Γαλλία προτείνει το σχέδιο του ελληνοϊταλικού αγωγού IGI ως συνέχεια του Turkish Stream. Την ίδια στιγμή, η Ρωσία «φλερτάρει» με τη Βουλγαρία, η οποία θα μπορούσε να διαδραματίσει τον ρόλο του διαμετακομιστή, μέσω της αντίστροφης ροής του υφιστάμενου συστήματος αγωγών που δεν απαιτεί σημαντικές επενδύσεις. Η Ιταλία, ένας από τους μεγαλύτερους καταναλωτές φυσικού αερίου της Ευρώπης, πρωτοστατεί μέσω της Εdison –με τη στήριξη και της Γαλλίας– στην αναβίωση του σχεδίου ΙGI και ταυτόχρονα κατά του σχεδίου Nord Stream 2, το οποίο θα οδηγήσει σε απόλυτη εξάρτηση της τροφοδοσίας της από τη Γερμανία. Η τελευταία, από το 2013, μέσω της Βαλτικής και του Νord Sream 1, προμηθεύεται απευθείας αέριο από τη Ρωσία, παρακάμπτοντας την προβληματική δίοδο της Ουκρανίας. Οι αγωγοί Nord Stream 1 και 2 αποτελούν τον περίφημο «βόρειο διάδρομο» για τη μεταφορά ρωσικού αερίου στην Ευρώπη που προωθεί η Gazprom.

Ο ΤΑP

Aπό το 2020 και μετά, μέσω του αγωγού Transadriatic Pipeline (ΤΑP), που διέρχεται και από την Ελλάδα, θα φθάνουν στην Ευρώπη περί τα 10 δισ. κ.μ. αερίου ετησίως από το Αζερμπαϊτζάν. Ο αγωγός έχει σχεδιαστεί να αυξήσει τη δυναμικότητά του στα 20 δισ. κ.μ. αερίου. Αυτή η επιπλέον ποσότητα, που θα διασφαλίσει τη βιωσιμότητα του TAP, είναι πολύ πιθανό να καλυφθεί με ρωσικό φυσικό αέριο ελλείψει εναλλακτικών πηγών.

Ποια έργα μπορούν να μετατρέψουν τη χώρα σε διαμετακομιστικό κέντρο αερίου

H Eλλάδα μπήκε στη διεθνή σκακιέρα των αγωγών από το 2013, όταν το Αζερμπαϊτζάν πήρε την απόφαση να μεταφέρει το αέριο από το κοίτασμα Σαχ Ντενίζ 2 μέσω του TAP. Περί τα 10 δισ. κ.μ. αερίου σε πρώτη φάση και 20 δισ. κ.μ. σε δεύτερη θα διέρχονται από το ελληνικό έδαφος για να καταλήξουν μέσω Αλβανίας στην Ιταλία και από εκεί στις αγορές της Δυτικής και Κεντρικής Ευρώπης. Ο ΤAP αποτελεί τη συνέχεια των αγωγών TANAP (Τουρκία) και SCP (Γεωργία) που συνδέουν τα κοιτάσματα του Σαχ Ντενίζ 2 με τις καταναλώτριες χώρες της Ευρώπης. Οι πρώτες ποσότητες αερίου αναμένεται να εισρεύσουν στον αγωγό το 2020. H λειτουργία του TAP, σε συνδυασμό με την υλοποίηση του διασυνδετήριου αγωγού Ελλάδας - Βουλγαρίας (ΙGB), η αναβάθμιση του σταθμού υγροποιημένου φυσικού αερίου (LNG) της Ρεβυθούσας και ο σχεδιασμός για την κατασκευή ενός ακόμη τερματικού σταθμού LNG στην Αλεξανδρούπολη δημιουργούν τις προϋποθέσεις να αποτελέσει η χώρα ένα hub αερίου που θα διασφαλίζει εναλλακτική πηγή αερίου για τις χώρες των Βαλκανίων.

Πρόκειται για υποδομές που μπορούν να καλύψουν σημαντικό μέρος της υφιστάμενης αλλά και της μελλοντικής ζήτησης στη Νοτιοανατολική και Κεντρική Ευρώπη με έμφαση στις αγορές Βουλγαρίας, Σερβίας και Ουγγαρίας, μειώνοντας σε σημαντικό βαθμό την εξάρτησή τους από τη Ρωσία.

Τα έργα έχουν την πλήρη στήριξη των ΗΠΑ όχι μόνο γιατί ενισχύουν την πολιτική διαφοροποίησης πηγών για την αγορά της Ευρώπης αλλά και γιατί αποτελούν πύλη για να φτάσει το αμερικανικό LNG από την Ελλάδα και τη Βουλγαρία μέχρι την Ουκρανία και την Ουγγαρία. Παράλληλα, ενισχύουν την ενεργειακή ασφάλεια της χώρας και μπορούν να διασφαλίσουν την επάρκεια της ελληνικής αγοράς σε φυσικό αέριο μετά την παύση λειτουργίας της διόδου της Ουκρανίας, μέσω της οποίας καλύπτει σήμερα το 60% των αναγκών της. Μία ακόμη υποδομή που ενισχύει τον ρόλο της χώρας ως διαμετακομιστικού κέντρου φυσικού αερίου αποτελεί το σχέδιο υπόγειας αποθήκευσης αερίου στο εξαντληθέν κοίτασμα της Καβάλας, που προωθεί το ΤΑΙΠΕΔ.

Η αναθέρμανση του ενδιαφέροντος της χώρας για την προέκταση του Turkish Stream μέσω του ΙGI συνδέεται με την ενίσχυση του ρόλου της ως ενεργειακού κόμβου και των αγορών της Δυτικής και Κεντρικής Ευρώπης μέσω του συστήματος αγωγών της Ιταλίας.

Με ένα ακόμη σχέδιο η Ελλάδα συμμετέχει ενεργά στα ενεργειακά δρώμενα της Νοτιοανατολικής Μεσογείου. Πρόκειται για τον αγωγό Eastern Mediterranean Pipeline (East Med) που σχεδιάστηκε για να μεταφέρει αέριο από τα νέα κοιτάσματα του Ισραήλ και της Κύπρου, αλλά και από μελλοντικά κοιτάσματα στην ευρύτερη περιοχή, προς την Ευρώπη.

Πρόκειται για ένα μεγάλου βεληνεκούς φιλόδοξο έργο, η πορεία του οποίου θα κριθεί από τη δυναμικότητα των νέων ανακαλύψεων στην περιοχή της Νοτιοανατολικής Μεσογείου. Το έργο στηρίζουν Ελλάδα - Κύπρος - Ισραήλ μέσω διακρατικών συμφωνιών, ενώ έχει την πλήρη στήριξη της Ε.Ε. και των ΗΠΑ.

Σύνδεση με Ιταλία

Η Ιταλία και η Γαλλία ενδιαφέρονται να προωθήσουν τον IGI ως συνέχεια του Turkish Stream. Ο αγωγός που θα συνδέει την Ελλάδα με την Ιταλία και σχεδιάστηκε αρχικά για να μεταφέρει αέριο από το Αζερμπαϊτζάν, επιστρατεύεται για να αποδυναμώσει το σχέδιο του αγωγού Νord Stream που θα καταστήσει τη Γερμανία βασικό διαμετακομιστή της ευρωπαϊκής αγοράς.

Τι θέλουν οι ΗΠΑ

Οι ΗΠΑ έχουν ισχυρό ενδιαφέρον για τον τερματικό σταθμό υγροποιημένου αερίου της Αλεξανδρούπολης, όπως και για τον διασυνδετήριο αγωγό Ελλάδας - Βουλγαρίας (ΙGB). H συνδυαστική λειτουργία των δύο έργων διασφαλίζει διαφοροποίηση πηγών για τις χώρες των Βαλκανίων που εξαρτώνται σήμερα αποκλειστικά από τη Ρωσία, αλλά θα αποτελέσουν και πύλη για την είσοδο αμερικανικού LNG στην ευρύτερη περιοχή.

Εναλλακτικοί δρόμοι

Η Ρωσία αναζητεί τη συνέχεια του Turkish Stream προς την Ευρώπη. Η μια εναλλακτική είναι η Βουλγαρία, όπου το υπάρχον σύστημα αγωγών που μεταφέρει σήμερα αέριο μέσω Ουκρανίας θα μπορούσε να αξιοποιηθεί με αντίστροφη ροή. Η άλλη εναλλακτική είναι η συνέχισή του μέσω της Ελλάδας και του αγωγού IGI, διέλευση που στον βαθμό που προκριθεί, θα αναβαθμίσει τον ρόλο της χώρας ως ενεργειακού κόμβου.

kathimerini