Δικαιοσύνη και δημοκρατία: ξεχασμένα νοήματα

Ο ελληνοδυτικός πολιτισμός ξεκινά με το αίτημα για δικαιοσύνη. Αυτό είναι εμφανές στα καταγωγικά κείμενα της αρχαιοελληνικής γραμματείας στην «Ιλιάδα» και την «Οδύσσεια» του Ομήρου (8ος π.Χ. αι.) και στα «Εργα και Ημέραι» του Ησιόδου (7ος π.Χ. αι.).

Πράγματι από τα έργα αυτά αναδύεται ένα σαφές αίτημα για δικαιοσύνη, όπως φαίνεται τόσο στο περιεχόμενο όσο και στους χρησιμοποιούμενους όρους που υποδηλώνουν ή εκφράζουν την έννοια της δικαιοσύνης.

Το αίτημα αυτό δεν είναι μόνο γραμματειακό ή ποιητικό, αλλά αντανακλά κοινωνικές διεργασίες που γίνονταν κυρίως στα κατώτερα και μεσαία στρώματα, τα οποία υπέφεραν από την άκρατη καταπίεση του αριστοκρατικού καθεστώτος και τον φόβο της δουλείας.

Το αίτημα για δικαιοσύνη έγινε στις αρχαιοελληνικές πόλεις κοινωνικό πρόταγμα, το οποίο οδήγησε κατ’ αρχάς στη δημιουργία του γραπτού νόμου και εν συνεχεία σε σημαντικές κοινωνικές και πολιτικές κατακτήσεις.

Στην πορεία αυτή διακρίνονται δύο σημαντικοί σταθμοί, δύο μεγάλα «συμβάντα».

Το πρώτο συμβάν ήταν οι μεταρρυθμίσεις στην Αθήνα που είναι γνωστές με το όνομα του Σόλωνα (594 π.Χ.).

Αυτές προήλθαν από τη δυναμική εξέγερση των κατωτέρων στρωμάτων που ανέδειξε τον Σόλωνα ως νομοθέτη και είχαν αποτέλεσμα, μεταξύ άλλων, την κατάργηση των χρεών, την απαγόρευση υποδούλωσης των ανθρώπων λόγω χρεών και τη συμμετοχή για πρώτη φορά των στρωμάτων αυτών στην εξουσία, κυρίως τη δικαστική.

Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα η εξουσία διανέμεται αναλόγως του κοινωνικο-οικονομικού status των μερών που αποτελούν την πόλιν.

Ετσι η πολιτική δικαιοσύνη λαμβάνει τη μορφή της αναλογικότητας. Η αλλαγή αυτή αποτελεί τη γενέθλια πράξη του δικαιικού και πολιτικού πολιτισμού.

Το δεύτερο σημαντικό συμβάν ήταν η ίδρυση της δημοκρατίας στην Αθήνα με τις μεταρρυθμίσεις που φέρουν το όνομα του Κλεισθένη (508 π.Χ.).

Και αυτές οι μεταρρυθμίσεις προήλθαν από τη θέληση του δήμου, ο οποίος αυτοθεσμίζεται για πρώτη φορά ως η μοναδική πηγή του νόμου και του δικαίου, ασκώντας άμεσα την εξουσία υπό όλες τις μορφές της, κυβερνητική, νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική.

Η δημοκρατία έφερε στο προσκήνιο νέες σημασίες, όπως ελευθερία, ισονομία, ισηγορία και παρρησία.

Ετσι η δημοκρατική έννοια της δικαιοσύνης ταυτίζεται με την απόλυτη πολιτική ισότητα: όλοι συμμετέχουν εξίσου στην εξουσία, ανεξαρτήτως περιουσίας, καταγωγής και παιδείας. «Δίκαιον εστί το ίσον», γράφει ο Αριστοτέλης.

Ενα τρίτο καθοριστικό συμβάν στη διαμόρφωση του ελληνοδυτικού πολιτισμού ήταν η μακρά ευρωπαϊκή Αναγέννηση από τον 12ο αιώνα, η οποία στηρίχθηκε στον αρχαίο ελληνικό δημοκρατικό πολιτισμό.

Ακολούθησαν η ανάπτυξη της νεωτερικής επιστήμης και ο Διαφωτισμός που άλλαξαν ριζικά την κοσμοεικόνα και τις αντιλήψεις και έδωσαν τις κοσμοϊστορικές επαναστάσεις στην Αγγλία (1688), στη Β. Αμερική (1776) και στη Γαλλία (1789).¹

Με τις επαναστάσεις αυτές άλλαξε ο αυταρχικός και ανελεύθερος κόσμος του Μεσαίωνα, ανατράπηκαν οι απόλυτες μοναρχίες και οι θεοκρατικές εξουσίες αιώνων, κατακτήθηκαν συν τω χρόνω τα ανθρώπινα δικαιώματα, οι ατομικές ελευθερίες, το καθεστώς του κοινοβουλευτισμού με την καθολική ψηφοφορία και την εναλλαγή των κομμάτων στην εξουσία, ο χωρισμός Κράτους-Εκκλησίας.²

Με τη δυναμική των επαναστάσεων αυτών και τα ρηξικέλευθα μηνύματά τους καταργήθηκε η δουλεία τον 19ο αι. και οι γυναίκες απέκτησαν σταδιακώς δικαιώματα και ισοτιμία στον 20ό αιώνα.

Ετσι η νεωτερική μορφή της δικαιοσύνης σημαίνει τα ανθρώπινα δικαιώματα, τις ατομικές ελευθερίες για όλους και την ίδρυση του αντιπροσωπευτικού πολιτεύματος.

Και τα τρία αυτά ιστορικά πολιτικά συμβάντα προήλθαν από κοινωνικές εξεγέρσεις που έθεσαν τα προτάγματα της δικαιοσύνης και της δημοκρατίας, επέφεραν σημαντικές θεσμικές αλλαγές, άλλαξαν τον ρου της Ιστορίας και συγκρότησαν τον ελληνοδυτικό πολιτισμό.

Χωρίς αυτά τα συμβάντα δεν υφίσταται η δυτική ταυτότητα. Επομένως, η έννοια της δικαιοσύνης είναι βασική για τον ελληνοδυτικό πολιτισμό, αφού έχει τεθεί ως κοινωνικό και πολιτικό πρόταγμα σε χαρακτηριστικές φάσεις του και οδήγησε στη δημιουργία της δημοκρατίας.

Ομως τις τελευταίες δεκαετίες η δικαιοσύνη και η δημοκρατία δεν αποτελούν αντικείμενο συζήτησης και αναζήτησης.

Οι πολιτικές εξουσίες, οι διανοούμενοι και η κοινωνία δεν ενδιαφέρονται καθόλου γι' αυτές - η δικαιοσύνη και η δημοκρατία είναι ξεχασμένα νοήματα.

Η λήθη αυτή είναι και ένας από τους λόγους που έφεραν την πρωτοφανή κρίση που μαστίζει τον ελληνοδυτικό πολιτισμό.

Συνεπώς το ουσιαστικό ζήτημα που τίθεται είναι εάν σήμερα, που η ανθρωπότητα διέρχεται μεγάλη κρίση και η Ελλάς ακόμη μεγαλύτερη, μπορεί να υπάρξει κάποιο αίτημα δικαιοσύνης, το οποίο να αποτελέσει έναυσμα για μιαν άλλη δημοκρατική πορεία.

Δικαιοσύνη με την έννοια της πολιτικής ισότητας και δημοκρατία με την έννοια της κοινωνικής συμμετοχής στη λήψη των αποφάσεων, στη θέσπιση των νόμων και στον έλεγχο της εξουσίας.

Το πρόταγμα αυτό δεν μπορεί να προέλθει παρά μόνο αν η ίδια η κοινωνία απαιτήσει δικαιοσύνη και δημοκρατία.