Η Ιδανική Πολιτεία

«Αν οι φιλόσοφοι δεν γίνουν βασιλείς στις πόλεις ή αυτοί που ονομάζονται σήμερα βασιλείς και δυνάστες, δεν φιλοσοφήσουν γνήσια κι όσο χρειάζεται, σε τρόπο που να συμπέσει στο ίδιο πρόσωπο και δύναμη και φιλοσοφία και δεν αποκλειστούν αναγκαστικά οι πολλές και διάφορες φύσεις ανθρώπων, που τραβούν σήμερα χωριστά τον ένα ή τον άλλο απ’ αυτούς τους δύο δρόμους, είναι αδύνατο φίλε μου Γλαύκων, να σταματήσει το κακό στις πόλεις και σ’ όλο νομίζω το ανθρώπινο γένος.......»  

 Πολιτεία Πλάτωνος, 473 d

..... 4ος αιώνας π.Χ. Στην αγορά της Αθήνας ο Σωκράτης συνομιλεί, όπως συνήθιζε, με τους νέους, εφαρμόζοντας την περίφημη διαλεκτική μέθοδό του για να εκμαιεύσει την αλήθεια που, δικαίως, πίστευε ότι κρύβεται στο βάθος της ανθρώπινης ύπαρξης. Ξαφνικά το βλέμμα του εστιάζεται σ’ ένα νέο που πλησιάζει, ενώ ταυτόχρονα στο νου του ζωντανεύει ένα όνειρο που είχε δει: ανάμεσα από του νέους στην αγορά που τον άκουγαν να μιλάει βγαίνει ένας κατάλευκος κύκνος που τον πλησιάζει και κάθεται στα πόδια του... Ήξερε πως πρόκειται να έρθει κάποιος που θα γίνει μαθητής του και ο νέος αυτός που ονομαζόταν Πλάτωνας δεν τον διέψευσε.

Ίσως κάπως έτσι γεννήθηκε αυτή η σχέση Δασκάλου-Μαθητή που έμελλε να μείνει στην Ιστορία. Ο Πλάτωνας μετά το θάνατο του Σωκράτη, σοκαρισμένος με το πόσο εύκολα η πολιτική της πατρίδας του καταδίκασε το Δάσκαλό του, φεύγει για να γνωρίσει ένα μεγάλο κομμάτι του γνωστού τότε κόσμου και να μυηθεί στα Μυστήρια των Πυραμίδων και σε άλλα που δεν αναφέρονται ίσως στη βιογραφία του. Το σίγουρο είναι πως το πνευματικό του ύψος ήταν τέτοιο ώστε να του δοθεί το προσωνύμιο «θείος».

Από το πλούσιο συγγραφικό έργο του εκείνο που έχει κάνει ίσως τη μεγαλύτερη αίσθηση και εντύπωση είναι η γνωστή «Πολιτεία», ένας διάλογος μεταξύ 6 προσώπων με κεντρικό ήρωα το Σωκράτη, που αναζητούν να ορίσουν τι είναι η Δικαιοσύνη, πώς αυτή εφαρμόζεται, σε τι ωφελεί αυτόν που την εφαρμόζει και ποιος γνωρίζει ευδαιμονία, ο δίκαιος ή ο άδικος άνθρωπος.

Για να γίνει πιο εύκολη η έρευνα αυτή, ο Σωκράτης προτείνει να μεγεθύνουν την αναζήτηση στο επίπεδο της οργανικής κοινωνίας μιας πόλης στην οποία κάθε μέλος θα έχει ένα συγκεκριμένο ρόλο μέσα από τον οποίο θα προσφέρει στο σύνολο σύμφωνα με τα δικά του χαρακτηριστικά και τις ικανότητες. Έτσι κάθε άτομο θα λειτουργεί με φυσικό τρόπο, ισορροπημένα, χωρίς να διχάζεται προσπαθώντας μάταια να ενσαρκώσει ρόλους που δεν υποστηρίζονται από τις δυνατότητες ή τις ικανότητες που διαθέτει.

Θα μπορούσαμε να παρομοιάσουμε μια τέτοια κοινωνία με την εικόνα ενός υγιή ανθρώπινου οργανισμού που κάθε όργανο επιτελεί τη λειτουργία του σωστά. Σε αντίθετη περίπτωση μπορούμε να φανταστούμε τι θα γινόταν αν κάποιο όργανο ξαφνικά άλλαζε ρόλο! Μην ξεχνάμε άλλωστε ότι το κύτταρο που αποκτά δική του βούληση, τείνοντας να «παρακούσει» τις επιταγές του εγκεφάλου, αποτελεί το λεγόμενο καρκίνο προσβάλλοντας τον οργανισμό με θανατηφόρο αποτέλεσμα. Έτσι συμβαίνει σε μεγέθυνση στον οργανισμό της κοινωνίας, όταν κάποια μέλη επιλέγουν μια δράση που δεν συμβαδίζει με το συμφέρον του συνόλου.

Ο Πλάτωνας, διαμέσου του στόματος του Σωκράτη, προτείνει ένα μοντέλο οργάνωσης που διακρίνει τους πολίτες σε τάξεις, η έννοια των «καστών» της αρχαίας Ινδίας, όχι με βάση τα εξωτερικά χαρακτηριστικά του ανθρώπου π.χ. εξωτερική εμφάνιση, οικονομική επιφάνεια, θρησκευτικές πεποιθήσεις, φύλο κ.τ.λ., αλλά με γνώμονα τα χαρακτηριστικά της ψυχής του καθενός σε έκφραση κάποιων αρετών, όπως ανδρεία, σωφροσύνη και σοφία με κορωνίδα αυτών τη δικαιοσύνη που θα πρέπει να τα εναρμονίζει. Αναφέρεται με αυτόν τον τρόπο στην τάξη των γεωργών-τεχνιτών, στην τάξη των επίκουρων (φυλάκων) και στην τάξη των αρχόντων, αντιστοιχώντας ένα μέταλλο σε κάθε τάξη που συμβολίζει το επίπεδο εξέλιξης όσων ανήκουν σ’ αυτές. Τα μέταλλα είναι αντίστοιχα χαλκός, ασήμι και χρυσός.

Το οργανωτικό σύστημα που προτείνει και περιγράφει ο Πλάτωνας στο έργο του, είναι το Πυραμιδικό που λέγεται έτσι, επειδή το σχήμα του είναι μια πυραμίδα. Δεν ήταν κάτι καινούργιο ακόμα και στην εποχή του φιλόσοφου. Στο πυραμιδικό σύστημα βασίστηκαν πολλές κοινωνίες όπως η αρχαία Ατλαντίδα, η Ποσειδωνία και η Αίγυπτος σύμφωνα με μαρτυρίες του Σόλωνα, που μυήθηκε κι αυτός στην Αίγυπτο και εκεί έμαθε από τους ιερείς για τις πολιτείες αυτές. Επίσης οι λαοί της νότιας Αμερικής (Μάγια, Τολτέκοι, Αζτέκοι κ.λ.π.) εφάρμοσαν το σύστημα αυτό, βρίσκοντας μια αρμονία και ισορροπία που όμοια υπάρχει στη φύση, μιας και το σύστημα είναι δανεισμένο από εκεί. Βέβαια στην εφαρμογή του, αναλογικά στις κοινωνίες, υπήρξαν κάποιες διαφορές σε ό,τι αφορά τάξεις και λειτουργικά αξιώματα, αλλά στο βασικό σκελετό πρόκειται για πυραμιδική δομή.

Με βάση αυτό λοιπόν, θέτει στην κορυφή-πυραμίωνα τον κυβερνήτη, που ταυτόχρονα είναι ιερέας-μύστης-βασιλιάς (βασιλιάς = βάση + λας-λαός) και ο ρόλος του είναι να επιτελεί τον ενδιάμεσο μεταξύ ανθρώπων και θεών, ώστε να διοχετεύει τη θεία βούληση που εκφράζεται με τους κοσμικούς νόμους, οι οποίοι αν εφαρμοστούν από τους ανθρώπους θα επιτευχθεί αυτό που ονομάζεται σε πολλούς αρχαίους πολιτισμούς «ιερογαμία» μεταξύ ουρανού και γης. Αυτός πλαισιώνεται από ένα συμβούλιο μυστών και όλη η ομάδα έχει ταχθεί στην υπηρεσία του λαού με μοναδική μέριμνα την εξέλιξη των πολιτών σε ατομικό και ομαδικό επίπεδο. Η τάξη των φυλάκων αποτελείται από εκπροσώπους και των δύο φύλων και σκοπό έχει να διασφαλίζει την ευημερία της πολιτείας από επίδοξους αντιπάλους. Η εκπαίδευσή τους έχει μεγάλη σημασία και συνοψίζεται στη μουσική για την ψυχή και γυμναστική για το σώμα. Η τρίτη τάξη των γεωργών-τεχνιτών διασφαλίζει τα απαραίτητα αγαθά για την κάλυψη των αναγκών επιβίωσης. Σημαντικό στο σύστημα αυτό είναι πως ανάλογα με τις ικανότητες είναι δυνατόν να περάσει κάποιος από μια τάξη στην αμέσως ψηλότερη, όπως ομοίως από μια ψηλότερη σε μια χαμηλότερη χωρίς το σύστημα να χάσει τη δομή και λειτουργικότητά του.

Το αλτρουιστικό πνεύμα που ενσαρκώνεται μεταξύ άλλων σε μια τέτοια κοινωνία όπως περιγράφεται από τον Πλάτωνα, ενέπνευσε κι άλλους οραματιστές που είτε προσπάθησαν να πραγματοποιήσουν μια πολιτεία σύμφωνα με τα πρότυπα αυτά, όπως π.χ. ο Πλωτίνος που προσπάθησε να ιδρύσει στην Καμπανία την «Πλατωνόπολη» με τη βοήθεια του αυτοκράτορα Γαλλιηνού, είτε αποτύπωσαν μια ιδανική πολιτεία στις σελίδες ενός βιβλίου προσπαθώντας να εγείρουν με τη συνδρομή τους αυτή το ανθρωπιστικό αίσθημα για την ανάγκη να υπάρξει μια τέτοια πολιτεία προς όφελος όλης της ανθρωπότητας.

Εξαίρεση ανάμεσα στους συγγραφείς αποτελεί ο Παύλος Αμαντέους Ντήναχ, Ελβετός, που περιγράφει τα γεγονότα που βίωσε, έχοντας καταλάβει το σώμα μιας μελλοντικής ενσάρκωσής του στο 3904 μ.Χ. Αναφέρει μια πολιτεία με το όνομα «Κοιλάδα των Ρόδων» που βρίσκεται σε επίπεδο ιδανικής πολιτείας, μια οικουμενική πολιτεία που επεκτείνεται σε όλον τον πλανήτη με το κέντρο της στην κοιλάδα που φέρει το όνομα αυτό. Κάνει λόγο για τάξεις ανθρώπων που εξυπηρετούν τη λειτουργία της κοινωνίας, καθώς και για νόμους που δεν τιμωρούν, απλώς ορίζουν τη «ραχοκοκαλιά» του συστήματος, αφού η αγωγή που λαμβάνουν οι νέοι εστιάζεται στο συμφέρον του συνόλου, αποτρέποντας έτσι κάθε εγωιστική επιθυμία που θα είχε τέτοια φύση ή έκταση ώστε να βλάψει το κοινό καλό. Επίσης οι νέοι από 17 ως 19 ετών κάνουν μια θητεία εθελοντικής εργασίας σε διάφορα έργα, προσφέροντας σε όλον τον πληθυσμό. Το θρησκευτικό συναίσθημα είναι συνυφασμένο με μια βαθιά μεταφυσική αντίληψη που εστιάζεται στο «Σάμιθ» που είναι το σύνολο όσων υπάρχουν. Δίνεται μεγάλη έμφαση στις επιστήμες, στις τέχνες, στη φιλοσοφία και στο πάνθεό τους συμπεριλαμβάνονται αγάλματα από τους μεγάλους του πνεύματος.

Ο Θωμάς Καμπανέλα είναι ο συγγραφέας του έργου «Η Πολιτεία του Ήλιου», που η κατασκευή της θυμίζει εκείνη της Ατλαντίδας. Αποτελείται από ένα σύστημα 7 ομόκεντρων κύκλων με θάλασσα ενδιάμεσα. Το σύστημα διακυβέρνησης είναι πυραμιδικό-αριστοκρατικό με τον Βασιλιά-Ιερέα-Ήλιο στην κορυφή που θα πρέπει να είναι φιλόσοφος και να γνωρίζει όλες τις επιστήμες με έμφαση στη μεταφυσική και τη θεολογία. Το ζευγάρωμα θα πρέπει να είναι ελεγχόμενο και κάτω από προϋποθέσεις και θα υπάρχουν φύλακες άνδρες και γυναίκες, στοιχεία που βρίσκουμε και στην Πλατωνική πολιτεία. Επίσης η διοίκηση χωρίζεται σε 3 εσωτερικούς κύκλους με ονομασίες: Δύναμη, Σοφία, Αγάπη.

Μια άλλη ιδανική πολιτεία συναντούμε στο βιβλίο του Thomas Moore, «Ουτοπία» με ιδρυτή τον Ούτοπο που την κυρίευσε και την οργάνωσε σε ένα πολιτισμένο έθνος. Το όνομα Ουτοπία φαίνεται να προέρχεται από τη σύνθεση ου–τόπος που παραπέμπει στο μεταφυσικό χαρακτηρισμό μη-ον, χαρακτηρισμό που αποδίδεται στη διάνοια-κατασκευαστή του σύμπαντος θέλοντας να τονιστεί η υπερβατικότητά της σε σχέση με το φυσικό κόσμο. Ίσως το όνομα που επέλεξε ο Moore να συμβολίζει την υπερβατική πολιτεία σε αντιστοιχία με τον άνθρωπο, αφού και η πολιτεία του Πλάτωνα αντικατοπτρίζει στην ουσία την πλήρη ανθρώπινη ύπαρξη.

Το σύστημα διακυβέρνησης είναι δημοκρατικό αλλά με πυραμιδική δομή με το δήμαρχο στην κορυφή και διάφορους λειτουργικούς και διοικητικούς τομείς πιο κάτω. Στη ρυμοτομία της πολιτείας διακρίνουμε στοιχεία ιερής γεωγραφίας, που αγγίζουν μανταλικές δομές. Το θρησκευτικό στοιχείο είναι έντονο με καθορισμένες γιορτές και τελετές. Η εργασία προς το κοινό όφελος είναι ζωτικής σημασίας αλλά δίνεται ιδιαίτερη σημασία στη σωστή κατανομή, ώστε να υπάρχει αρκετός ελεύθερος χρόνος για την πνευματική καλλιέργεια των πολιτών.

Ο Άγιος Αυγουστίνος ήταν άλλος ένας που έκανε λόγο για ιδανική πολιτεία που ονόμασε «Πνευματική Γήινη Πόλη» ή «Πόλη του Θεού πάνω στη Γη». Είναι μια αντανάκλαση της «Ουράνιας Πόλης». Στη διδασκαλία του Πλάτωνα πρόκειται για τον κόσμο των εικόνων των Ιδεών που βρίσκεται στη σφαίρα της ψυχής. Συνεπώς δεν είναι κάτι φυσικό, χειροπιαστό αλλά μια ιδανική κατάσταση που όμως είναι δυνατόν να ενσαρκωθεί και στο φυσικό πεδίο. Απλά απαιτεί έτοιμους ανθρώπους.

Μια ματιά στις παραπάνω αναφορές και σε όσες δεν μπορούμε να συμπεριλάβουμε σε λίγες γραμμές, θα μας δείξει ότι ανάμεσα στα ανθρώπινα ένστικτα βρίσκεται και εκείνο της αιωνιότητας που αντιλαμβάνεται τον κόσμο με διαστάσεις πέραν του φυσικού πεδίου. Ομοίως συμβαίνει και στον άνθρωπο, αφού και η Ιδανική Πολιτεία του Πλάτωνα, όπως προαναφέραμε, αφορά στον ολοκληρωμένο άνθρωπο που είναι κάτι παραπάνω από αυτό που βλέπουμε με τα φυσικά μάτια. Αυτό το ένστικτο είναι που αναπόφευκτα μας οδηγεί στην πορεία της εξέλιξης με στόχο την ένωση στα ανώτερα επίπεδα της δημιουργίας.

Η Ιδανική Πολιτεία με άλλα λόγια είναι ο επίγειος παράδεισος, η εφαρμογή των κοσμικών νόμων, η αρμονία σε εκδήλωση, η κοιτίδα του κάθε μυητικού πολιτισμού που έδωσε μια τεράστια ώθηση στην ανθρωπότητα όποτε έγινε δυνατή η ύπαρξή της. Όμως όπως λέει και ο Πλάτωνας, κάθε κοινωνία θα γίνει καλύτερη, συνεπώς ιδανική, όταν κάθε άτομο βελτιωθεί. Άρα ιδανικά άτομα για ιδανικές πολιτείες.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

ΠΛΑΤΩΝΑΣ, ΙΔΑΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ,  Εκδόσεις ΔΑΙΔΑΛΟΣ
ΘΩΜΑΣ ΚΑΜΠΑΝΕΛΑ, Η ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ, Εκδόσεις ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΔΗ
ΠΑΥΛΟΣ ΑΜΑΝΤΕΟΥΣ ΝΤΗΝΑΧ, Η ΚΟΙΛΑΔΑ ΤΩΝ ΡΟΔΩΝ, 
Εκδόσεις  ΙΔΕΟΘΕΑΤΡΟΝ,
ΤΟΜΑΣ ΜΟΥΡ, ΟΥΤΟΠΙΑ