Fake news και αλλαγή παραδείγματος

Η προσπάθεια των κατεστημένων μέσων να ελέγξουν την πληροφορία είναι όσο παλιά όσο η δημοσιογραφία. Το μόνο που αλλάζει κάθε φορά είναι οι τρόποι και η μορφή, σπάνια το περιεχόμενο.

Παλιότερα το κράτος εφάρμοζε ένα κάποιου είδους μονοπώλιο σε ορισμένα μέσα (ραδιόφωνο, τηλεόραση), εναλλάσσοντας κυρίως δύο μεθόδους. Αν εμπιστευόταν τις ελίτ του, το κόστος δημιουργίας και πρόσβασης των μέσων ήταν αρκετό για να φτιάξει έναν ντεφάκτο αποκλεισμό (πχ τηλεόραση). Αν όχι ή αν το κόστος εισόδου ήταν σχετικά μικρό, τότε φρόντιζε να δημιουργήσει νομικά προσκόμματα (πχ ραδιόφωνο).

To internet από αυτή την άποψη άλλαξε πολύ τους τρόπους ελέγχου της πληροφορίας, γιατί όπως και σε πολλές άλλες παρόμοιες “τέχνες” μείωσε δραματικά το κόστος πρόσβασης και δημιουργίας μέσων. Έτσι άλλαξαν και οι τεχνικές του ελέγχου της πληροφορίας.

Από τη μία ο νομικός περιορισμός στο internet είναι πρακτικά δύσκολος λόγω της παγκοσμιοποίησης και του όγκου της πληροφορίας. Έτσι η λύση που ντεφάκτο επιλέχθηκε ήταν πιο απλή. Στο ίντερνετ ο καθένας μπορεί να φτιάξει ένα ebay αλλά είναι το ebay και το aliexpress που διαθέτουν την συντριπτική πλειοψηφία αυτής της αγοράς. Οι πρώτοι παίκτες με πολλά χρήματα κυριάρχησαν στην αγορά και έτσι είναι πολύ δύσκολο να αμφισβητήσεις την πρωτοκαθεδρία τους. Η πανίσχυρη google προσπάθησε (κι απέτυχε) να αμφισβητήσει τη facebook στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ακριβώς γιατί η δεύτερη ήταν ήδη εδραιωμένη.

Κάπως έτσι λειτούργησαν και τα παραδοσιακά μέσα που άρχισαν να χρησιμοποιούν το ίντερνετ συμπληρωματικά. Το bbc ή ο guardian είχαν ένα brandname στην παραγωγή και κατανάλωση ειδήσεων το οποίο πολύ δύσκολα μπορεί να αμφισβητήσει ο κάθε τυχαίος τάκης ή τέκης, κι έτσι γρήγορα κυριάρχησαν στην αγορά παρότι ο τάκης μπορεί να ήταν εκεί πρώτος.

  Conspiracy Theories

Οι θεωρίες συνωμοσίας όπως ονομάζονται υποτιμητικά χρησιμοποιήθηκαν ως ένα επιπλέον μέτρο απονομιμοποίησης των τυχαίων τάκηδων ή τέκηδων. Ο,τιδήποτε δεν ήταν αρεστό στο κατεστημένο μπορούσε πολύ εύκολα να πάρει τη στάμπα θεωρία συνωμοσίας για να χάσει κάθε αξιοπιστία. Στην ουσία πρόκειται για ένα μέτρο αυτολογοκρισίας των ίδιων των καταναλωτών ειδήσεων που δεν θέλουν να έχουν τη ρετσινιά να πιστεύουν κάτι τόσο εξωφρενικό και εμφανώς “παράλογο”.

Το μηχάνημα ήταν για χρόνια αρκετά καλογυαλισμένο για να μην μπορεί κανένας τέκης να χωθεί ανάμεσα στα κατεστημένα και οργανωμένα μαγαζιά ροής της πληροφορίας. Οι παραπάνω μηχανισμοί όμως λειτουργούσαν πάντα συμπληρωματικά ως προς το βασικό αίτιο της λειτουργίας του συστήματος· την συναίνεση ευρύτερων κοινωνικών στρωμάτων.

Όλα αυτά μέχρι που έσκασε η κρίση· η οποία κρίση έκανε τους ανθρώπους που άρχισαν να νιώθουν εκτός του συστήματος να ψάξουν να βρουν εξηγήσεις πέρα από τις εμφανώς παράλογες εξηγήσεις που πρόσφεραν τα καθεστωτικά νέα. Οι πιο τυχεροί και ικανοί προφήτες από αυτούς τους νέους τάκηδες, άρχισαν σιγά σιγά να ανταγωνίζονται τα επίσημα μέσα.

 Η τέκια θεωρία της επικοινωνιακής συναίνεσης

Η θεωρία αυτή χρησιμοποιεί το παλιό ρητό της ειδησεογραφίας, όπου κατηγοριοποιεί την σημαντικότητα μιας είδησης, σύμφωνα με το μέγεθός της, την εγγύτητά της και το βαθμό εμπλοκής του ενδιαφερόμενου. Για παράδειγμα για έναν αθηνέζο, μια βόμβα στην αθήνα είναι πιο σημαντική από μια βόμβα στη μοσούλη ακόμα κι αν η δεύτερη είχε περισσότερα θύματα. Αλλά μια ατομική βόμβα στη μοσούλη είναι σίγουρα πιο σημαντική από αυτή της αθήνας.

Η τέκια θεωρία προσθέτει σε αυτόν τον κανόνα και τον παράγοντα της κοινωνικής συναίνεσης. Ισχυρίζεται δηλαδή ότι η κρίση απονομιμοποίησε το σύστημα σε ένα δραματικά αυξανόμενο τμήμα του πληθυσμού το οποίο πια δεν θεωρούσε ότι αποτελεί μέρος της συναίνεσης. Κι ότι αυτό το τμήμα του πληθυσμού αύξησε δραματικά το βαθμό εμπλοκής του στα νέα που του προσφέρονταν, ακόμα κι αν η εμπλοκή αυτή δεν ήταν προσωπική. Δηλαδή όταν βλέπεις το megamou να λέει πόσο καλό πράγμα είναι ο ΕΝΦΙΑ, τα παίρνεις στο κρανίο, ακόμα κι αν εσύ δεν πληρώνεις προσωπικά.

Από τη στιγμή που θεωρείς εαυτόν εκτός συναίνεσης, τα ίδια ψέματα, οι ίδιοι μηχανισμοί προπαγάνδας που παλιότερα ήταν πολύ επιτυχημένα παύουν να δουλεύουν· by default κι όχι τόσο επειδή ο πρετεντέρης έγινε ξαφνικα καραγκιόζης.

Δηλαδή το bbc έγραφε παιδαριώδη ψέμματα για την πολιτική κατάσταση στη βενεζουέλα ήδη από το 2003. Όμως επί 10 χρόνια ελάχιστη αξιοπιστία έχασε. Το 2011 οι περισσότεροι άνθρωποι δεν αμφισβήτησαν την κάλυψή του στον πόλεμο της λιβύης. Και ξαφνικά το 2016, ό,τι και να λέει το bbc αντιμετωπίζεται με καχυποψία. Αυτή η ξαφνική αλλαγή -λέει η τέκια θεωρία- δεν οφείλεται στο ότι επιτέλους ο κόσμος κατάλαβε πως το bbc λέει μαλακίες, αλλά στο ότι αυτά τα ολοένα και μεγαλύτερα κομμάτια του πληθυσμού θεωρούν εαυτούς εκτός παιχνιδιού, κι έτσι αντιδρούν με το να μην αποδέχονται και τη προπαγάνδα του παιχνιδιού.

 Fake news και Правда

Το παραπάνω σχήμα το έχουμε βιώσει δραματικά στην ελλάδα ήδη από το 2010-2011, ακριβώς διότι η απάντηση των ελιτ στην ελληνική κρίση απονομιμοποίησε το σύστημα σε τεράστια κομμάτια του πληθυσμού μέσα σε ελάχιστο διάστημα. Κάπως έτσι εξηγείται και η επιτυχία της αφεντομουτσουνάρας μου. Γι’ αυτό και όταν βλέπουμε σήμερα να συμβαίνει το ίδιο στις ΗΠΑ ή τη βρετανία, δεν υπάρχει κανένας λόγος να πέσουμε από τα σύννεφα.

Είμαστε στο σημείο εκείνο όπου τα κατεστημένα μέσα θεωρούνται πως λένε ψέμματα μέχρι αποδείξεως του αντιθέτου. Κι αυτό είναι ένα πρόβλημα που δεν λύνεται παρά με τη δημιουργία μιας νέας συναίνεσης.

Το πόσο απύθμενα ηλίθιες είναι οι ελιτ, το λέω συχνά πυκνά μέχρι να το πιστέψετε. Με αυτό για οδηγό δεν είναι παράλογη και η απάντηση που δώσανε στην συντριπτική ήττα των μηχανισμών προπαγάνδας κατά τις αμερικάνικες εκλογές*. Για μια ακόμη φορά σαν χορωδία, οι ελίτ αποφάσισαν πως για το γεγονός ότι το πόπολο δεν ακολουθεί τα κελεύσματά τους φταίνε τα “fake news”, δηλαδή οι ψευδείς ειδήσεις που διαδίδουν τα μη εγκεκριμένα από τις ίδιες μέσα.

Από τον ομπάμα, μέχρι τη μέρκελ και από το facebook μέχρι τους ΝYT, όλοι άρχισαν να λένε για το πόσο κακό κάνουν στη δημοκρατία μας αυτοί οι κακοί άνθρωποι που διαδίδουν ψευδές ειδήσεις. Το ψευδείς φυσικά δεν έχει να κάνει με το πόσο αληθής είναι μια είδηση αλλά, με το πόσο αρεστή είναι από τις ελίτ.

Μέσα σε μια εντυπωσιακής ταχύτητας κίνηση για το αδιάφορο και αδρανές γραφειοκρατικό τέρας που ονομάζεται βρυξέλλα, το ευρωκοινοβούλιο πήρε την απόφαση να πολεμήσει τη ρωσική προπαγάνδα που μολύνει τις ψυχές των ευρωπαίων μουζίκων. Την ίδια στιγμή το facebook ανακοίνωσε ότι θα εξετάζει την ακρίβεια των ειδήσεων που τα μέλη του δημοσιεύουν. Και φυσικά αυτές δεν είναι παρά οι πρώτες κανονιές της αντίδρασης των ελιτ. Πιθανότατα θα δούμε κι άλλες όσο περνάνε οι μέρες, καθώς για όλα τα δεινά του δυτικού κόσμου θα φταίνε τα fake news.

*Παρά τις μαλακίες περί popular vote, η νίκη του τράμπ ήταν σαρωτική, καθώς μάζεψε τελικά 306 από του 270 εκλέκτορες που χρειαζόταν για να εκλεγεί πρόεδρος. Σε αντίθεση με τις εκλογές bush vs gore το 2000, όπου λίγες ψήφοι στη φλόριντα έβγαλαν τον πρόεδρο, ο τραμπ κατάφερε να συντρίψει τη χίλαρη σχεδόν οπουδήποτε εκτός της νέας υόρκης και της καλιφόρνια. Κι όχι τυχαία. Η μεν πρώτη είναι η πόλη που οι φιλελέδες μετέτρεψαν από μια ήμι-εγκαταλελειμένη και χρεοκοπημένη περιοχή, στο διαμάντι του νέου παραδείγματος, η δε δεύτερη είναι ο κύριος ωφελημένος της “νέας οικονομίας”.

 Οι τελευταίες μέρες της δυτικής σοβιετίας και το νέο παράδειγμα

Ζούμε σαφώς ιστορικές στιγμές και οι αντιδράσεις των ελίτ δείχνουν πως επιτέλους το κατάλαβαν κι αυτές. Όταν οι ελιτ θεωρούν πως το βασικό μέτρο για την ανάσχεση των κακών ειδήσεων, είναι η απαγόρευση αυτών των ειδήσεων, νομίζω ότι καταλαβαίνουμε το πόσο επιτυχημένη θα είναι αυτή η εκστρατεία. Τα αγόρια της νέας τεχνολογίας που νομίζουν ότι είναι οι θεοί επί γης, θα αντιληφθούν το πόσο γρήγορα μπορούν να καταστραφούν ολόκληρες ιντερνετικές αυτοκρατορίες.

Όταν η facebook αρχίσει να κόβει τις ειδήσεις που δεν γουστάρει, θα αντιληφθεί με πόση ταχύτητα θα αρχίσει να χάνει πελάτες. Το που θα κατευθυνθούν αυτοί οι πελάτες είναι εν πολλοίς αδιάφορο. Το breibart και το alexjones ήταν δύο πραγματικά αδιάφορα μέσα, στα όρια αυτού που σήμερα έχει γίνει της μόδας να ονομάζεται alt-right. Σήμερα βρίσκονται στο επίκεντρο. Ακριβώς όσο αδιάφορο ήταν αυτό το site που διαβάζετε το κείμενο πριν από 6 χρόνια. Στην ουσία το ίδιο αδιάφορο με αυτό που κάνει το facebook, δηλαδή να βαράει το σαμάρι αντί για τον γάιδαρο.

Φυσικά δεν ισχυρίζομαι ότι ξαφνικά ο κόσμος διαφωτίστηκε και έπαψε να πιστεύει στην προπαγάνδα ή αντίθετα (αν ανήκεις στους χαμένους) ότι βυθίστηκε στο μεσαίωνα και τη βαρβαρότητα. Αυτές τις κατηγορίες γενικά τις διαβάζουμε αρκετά συχνά από την αρχαιότητα με διαφορετικές αφορμές και διαφορετικές αφετηρίες· προσωπικά πιστεύω ότι εκφράζουν περισσότερο τις νευρώσεις αυτού που τις γράφει παρά κάτι άλλο.

Αυτό που ισχυρίζομαι είναι ότι αυτό που περιγράψω 6 χρόνια τώρα, έχει μπει ξανά σε φάση επιτάχυνσης, λίγο πολύ όπως το έλεγα από τις αρχές του χρόνου. Σε αυτή τη νέα φάση της επιτάχυνσης, τη σκυτάλη πια δείχνει να έχει ο νέος εθνικισμός. Το πόσο καλά θα τα καταφέρει ή όχι θα το δούμε, όπως άλλωστε είδαμε και στην ελλάδα τα του σύριζα το 2015. Ακριβώς όμως επειδή οι αλλαγές φέτος συνέβησαν στον πυρήνα του συστήματος (βρετανία, ηπα) κι όχι στην περιφερειακή ελλάδα, οι πιθανότητες να έχουμε μια αλλαγή παραδείγματος αυξάνονται. Ειδικά καθώς η νίκη του τράμπ και του μπρέξιτ μεταφέρει στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος, αυτό που τα καθεστωτικά μέσα απέρριπταν ως βδελυρό και ανάξιο λόγου. Η λεπέν, ο γκρίλο και τα υπόλοιπα κορίτσια είναι οι νέοι αστέρες της επικαιρότητας. Όσο τα καθεστωτικά μέσα τους πολεμάνε, τόσο θα αυξάνεται η αξιοπιστία τους.

Τι σημαίνει αλλαγή παραδείγματος? Πολλά πράγματα και τίποτα μαζί· με λίγα λόγια δεν μπορούμε να το προβλέψουμε. Το τέλος των σοβιετιών ήταν μια τέτοια αλλαγή παραδείγματος, όπου το πολιτικό και οικονομικό σύστημα κατέρρευσε με εντυπωσιακή ταχύτητα και πάταγο.

Παρόμοια όμως κατάσταση έζησαν και οι δυτικοί τη δεκαετία του 70, με την κατάρρευση των κευνσιανών/σοσιαλδημοκρατιζόντων και τη δημιουργία της νέας συναίνεσης των φιλελέδων. Αυτή η συναίνεση δεν ήταν ούτε δεδομένη, ούτε ακριβώς προκαθορισμένη την ημέρα που αναλάμβανε τα ηνία η θάτσερ και ο ρήγκαν. Ίσα ίσα και οι δύο δεν ήξεραν που πατούν και τι κάνουν τα πρώτα χρόνια και το νέο τους παράδειγμα κινούνταν κυρίως από τις ιδεολογικές τους νευρώσεις παρά από κάποιο σχέδιο. Η θάτσερ έφερε τον φρίντμαν αυτοπροσώπως και ο τύπος τα σκάτωσε παταγωδώς. Αντίστοιχα ο ρήγκαν εφάρμοσε τα λεγόμενα ρηγκανόμικς τα οποία χλευάστηκαν από όλη την τότε οικονομική ακαντέμια. Κι όχι άδικα καθώς δεν έβγαζαν κανένα νόημα. Ο Volker αυξάνει τα επιτόκια βυθίζοντας τις ΗΠΑ σε ύφεση, όχι γιατί είχε κάποιο σχέδιο, αλλά γιατί δεν γινόταν να συνεχιστεί η προηγούμενη κατάσταση.

Σας θυμίζουν τίποτα από την τρέχουσα ειδησεογραφία όλα αυτά? Το νέο παράδειγμα των φιλελέδων δεν άρχισε παρά να σχηματίζεται μισή δεκαετία αργότερα μετά το plaza accord του 1985. Και στην ουσία το νέο παράδειγμα της χρηματιστηριοποίησης της οικονομίας και της φούσκας των δανείων ως “ανάπτυξη” , δεν κέρδισε ευρεία αποδοχή παρά αρκετά αργότερα· κι όποιος ισχυριστεί ότι οι φιλελέδες αυτό είχαν στο μυαλό τους την ημέρα που ο ρήγκαν ορκιζόταν πρόεδρος θα είναι ένας κλασσικός ψεύτης και να του καεί το smartphone.

Το δυτικό σύστημα επέζησε της κρίσης του 70, λίγο από τύχη, λίγο από τον μηχανισμό των εκλογών που έδωσε την ευκαιρία και το χρόνο σε νέες ελίτ να πάρουν τα ηνία και να τα σκατώσουν και λίγο γιατί οι σοβιετίες την ίδια στιγμή δεν αισθάνοταν εξίσου καλά. Η περεστρόικα του γκόρμπι δεν μπόρεσε να προσφέρει στους σοβιετικούς μουζίκους μια νέα νομιμοποίηση· κι εδώ τα πρόσωπα παίζουν κι αυτά το ρόλο τους. Οι ίδιοι γραφειοκράτες με καινούργιο καπέλο είναι λιγότερο πειστικοί από τα φρέσκα πρόσωπα των φιλελέδων των εκ του σικάγο ορμώμενων. Με λίγα λόγια η νομιμοποίηση και συναίνεση που πρόσφερε δυτική δημοκρατία ήταν ισχυρότερη της σοβιετικής.

Οι τράμπ, οι μπρέξιτερς, οι γκρίλο αυτού του κόσμου θα προσπαθήσουν να κάνουν το ίδιο. Να δημιουργήσουν ένα νέο παράδειγμα μια νέα κοινωνική συναίνεση μέσα από διάφορες καραμπόλες και ιδεολογικές καθηλώσεις. Το αν θα τα καταφέρουν δεν έχει κριθεί καθόλου, καθώς το δυτικό σύστημα σήμερα είναι σαφώς πιο αποδυναμωμένο σε σχέση με το 1979.

 ΥΓ κάποιοι μουζίκοι παραπονιούνται ότι έχουν αρχίσει να βαριούνται το ποπκορν· η στοργική δικτάτωρ ακούει και απαντά στα παράπονά τους και προτείνει εναλλακτικά τσιπουράκι, λιαστές ντομάτες με καρύδια, ελιές με φετούλα και σκορδάκι, και ελαφρά φρυγανισμένη μπρουσκετούλα με πέστο από ρόκα και βασιλικό.

 ΠΗΓΗ