Σταμναγκάθι: Ο “βασιλιάς” των άγριων χόρτων σε γεύση και υγεία

Ψηλορείτης ... χιονιάς κι αντάρα. Κι εκεί ανάμεσα στο δύσβατο του ορεινού του όγκου ξεπροβάλλουν τα φύλλα ενός αυτοφυούς, αγκαθωτού χόρτου.

Φύλλα οδοντωτά, τα οποία μοιάζουν με λάμα πριονιού και περιέχουν μια γλυκόπικρη ουσία που ευθύνεται για τις ιδιότητές του. Το χαρακτηριστικό αγκάθι του φυτού το εφάρμοζαν τα παλιότερα χρόνια “σαν καπάκι” στο στόμιο των σταμνών, απωθώντας με αυτόν τον τρόπο παρείσακτα έντομα και ζωύφια. Έτσι έγινε γνωστό σαν το αγκάθι της στάμνας ή αλλιώς σταμναγκάθι.

Το σταμναγκάθι ή “Cichorium spinosum” είναι ουσιαστικά μια άγρια ποικιλία ραδικιού. Είναι αυτοφυές της Κρήτης (κυρίως στο νομό Χανίων στο Οροπέδιο του Ομαλού) αλλά συναντάται και στην υπόλοιπη λεκάνη της Μεσογείου σε βουνά, οροπέδια και απόκρημνες ακρογιαλιές της Κύπρου, της Σικελίας και της Μάλτας. Η συγκομιδή του είναι μια πολύ κουραστική και πολλές φορές επικίνδυνη διαδικασία. Είναι πολυετές φυτό, στην ουσία ένας σφαιρικός αγκαθωτός θάμνος ανάμεσα στα αγκάθια του οποίου υπάρχουν τα φύλλα του φυτού, το οποίο εμφανίζεται τον Οκτώβριο με τα πρωτοβρόχια. Η μόνη περίοδος που έχει φύλλα είναι η άνοιξη και αν τότε δεν μαζευτεί ξυλοποιείται και είναι ακατάλληλο για βρώση. Είναι γνωστό ως τροφή αλλά και ως βότανο από την αρχαιότητα ενώ στην Ελλάδα οι προσπάθειες καλλιέργειάς του φαίνεται να αρχίζουν την δεκαετία του 1920.

Είναι ένα εύκολο στην καλλιέργεια φυτό που προσαρμόζεται ικανοποιητικά σε συνθήκες έλλειψης εδαφικής υγρασίας. Το μόνο που ουσιαστικά επιδρά σε αυτό είναι ο καιρός.

Στη φύση ως “άγριο” δεν έχει πρόβλημα ανταγωνιστικότητας με τα ζιζάνια καθώς φυτρώνει σε εδάφη δύσβατα αλλά σαν καλλιέργεια συνιστάται να εφαρμόζεται εδαφοκάλυψη. Στην Ελλάδα λόγω κακής ποιότητας του αρδευόμενου νερού παρατηρείται σε διάφορες περιοχές αλκαλίωση των εδαφών. Για το λόγο αυτό θα πρέπει να δίνεται προσοχή στην αλατότητα του εδάφους διότι η υψηλή συγκέντρωσή της επιδρά δυσμενώς στο χόρτο επηρεάζοντας την ποσοτική και ποιοτική του απόδοση. Επιπλέον, το σταμναγκάθι μετά από 3 χρόνια καλλιέργειας χάνει τις ιδιότητες που έχει ως “άγριο χόρτο” και μετατρέπεται σε ραδίκι οπότε θα πρέπει να ξεπατωθεί και να ξαναφυτευθεί.

Έχει αποκτήσει μια δυναμική τα τελευταία χρόνια στην εγχώρια αγορά αλλά διαθέτει και εξαγωγική προοπτική, κυρίως σε χώρες της Ευρώπης όπως η Γαλλία και η Γερμανία. Έχει σημαντική ζήτηση ως προϊόν από τους καταναλωτές, μεγαλύτερη από άλλα χόρτα της ίδιας κατηγορίας με αυτό. Αυτός είναι και ο λόγος που “απολαμβάνει” υψηλές τιμές στην λιανική αγορά της τάξης των 8 έως 14 ευρώ. Δεδομένης μια καλής χρονιάς από άποψη καλλιεργητικών τεχνικών και καιρού, η στρεμματική του απόδοση κυμαίνεται από 3 έως 5 τόνους κατ’ έτος, με την τιμή παραγωγού να κινείται στα επίπεδα των 3,5 - 5,5 ευρώ το κιλό. Θα είναι καλό για όσους παραγωγούς επιθυμούν να ασχοληθούν με αυτή την καλλιέργεια να έχουν χωράφια κοντά σε αστικά κέντρα για την άμεση διάθεση της παραγωγής καθώς ως χόρτο είναι ευπαθές στη μάρανση.

Γενικά σε ότι αφορά την πρωτογενή παραγωγή, είτε πρόκειται για αυτή καθαυτή την παραγωγή ή την πρώτη μεταποίηση (παραγωγή αγροτικού προϊόντος από αγροτικό προϊόν όπως για παράδειγμα κρασί, ρακή, λάδι, κτλ) επιδοτούνταν οι δράσεις του παλιού Μέτρου 123Α του Προγράμματος Αγροτικής Ανάπτυξης. Δεν υπήρχε μέχρι τώρα επιχορήγηση σε περίπτωση που ήθελε κάποιος να εγκαταστήσει φυτεία. Βέβαια, υπάρχουν γενικά διάφορα τρόποι να λάβει κανείς επιδοτήσεις για την αγροτική του εκμετάλλευση (π.χ. Σχέδια Βελτίωσης, Βιολογικά Προγράμματα, κτλ).

Καλλιέργειες με σταμναγκάθι υπήρχαν στη Μεσσηνία αρκετές δεκαετίες πριν αλλά εγκαταλείφθηκαν. Πρόσφατα, μια ιδιωτική εταιρία η “Cretan Gaia” έφερε και πάλι το σταμναγκάθι στην περιοχή. Ήδη στους πρόποδες του Ταϋγετου καλλιεργείται οργανωμένα ενώ η μονάδα της εταιρίας στην Κρήτη παράγει περίπου 2 τόνους ημερησίως, καθιστώντας έτσι την “Cretan Gaia” ως το μεγαλύτερο παραγωγό σταμναγκαθιού (βιολογικό) στην Ελλάδα. Η ετήσια ζήτηση στην Ελλάδα για σταμναγκάθι ανέρχεται σε περίπου 2.000 τόνους. Οι σπόροι τους προέρχονται από τα ορεινά της Κρήτης και στη συνέχεια αναπτύσσονται στα κτήματα της εταιρίας. Αξίζει να αναφέρουμε στο σημείο αυτό πως η “Cretan Gaia” εφαρμόζει στην καλλιέργεια, από ιδιωτικό φορέα πιστοποίησης, πρωτόκολλο πιστοποίησης στα πλαίσια του GlobalGap.

Σε πειραματική μελέτη, υπό την επίβλεψη καθηγητών του Γεωπονικού Πανεπιστημίου, βγήκε ως συμπέρασμα ότι το σταμναγκάθι μπορεί να ανταποκριθεί πλήρως και στη βιολογική θρέψη και να ενταχθεί, έτσι, σε πρόγραμμα βιολογικής καλλιέργειας. Τα φυτά αναπτύχθηκαν από σπόρο προηγούμενης καλλιέργειας του εργαστηρίου των κηπευτικών καλλιεργειών του Πανεπιστημίου. Η ανάπτυξή τους έγινε σε τεχνητό υπόστρωμα τύρφης και περλίτη. Εφαρμόστηκαν 2 ειδών λιπάνσεις, διαφορετικής μορφής. Η μια λίπανση έγινε με ένα συμβατικό υδατοδιαλυτό λίπασμα και η άλλη με συνδυασμό οργανικού και ανόργανου βιολογικού. Τα αποτελέσματα έδειξαν πως δεν υπήρξε διαφοροποίηση στην ανάπτυξη των φυτών μεταξύ των δύο μορφών λίπανσης.

Το σταμναγκάθι ως φυτό είναι ιδιαίτερα πλούσιο σε αντιοξειδωτικές πολυφαινόλες και Ωμέγα-3 λιπαρά. Τονώνει το ανοσοποιητικό σύστημα και διακρίνεται, επίσης, για τις αντισηπτικές, αντιρρευματικές και υπογλυκαιμικές του ιδιότητες. Περιέχει βιταμίνες C και Ε καθώς και ιχνοστοιχεία όπως σίδηρο, κάλιο, νάτριο, φώσφορο και μαγνήσιο. Θεωρείται διουρητικό, όπως όλα τα είδη ραδικιών άλλωστε, αλλά και χωνευτικό.

Στην αρχαιότητα φαίνεται πως το έτρωγαν για καθαρισμό της χοληδόχου κύστεως εξαιτίας της κιχωρίνης (ουσία) που περιέχει και βοηθά σε αυτό. Ελάχιστοι γνωρίζουν πως ο χυμός της ρίζας του καταπραύνει τα εγκαύματα. Ένας εύκολος τρόπος για να είστε σίγουροι πως το χόρτο που βρίσκετε στα διάφορα super-markets και τις υπαίθριες αγορές είναι σταμναγκάθι είναι απλός. Το γνήσιο φυτό, και μόνο αυτό, είναι πικρό όταν το καταναλώσετε ωμό.

Για εμάς τους Κρητικούς το σταμναγκάθι δεν είναι απλά ένα χόρτο, είναι ο “βασιλιάς” των άγριων χόρτων. Είναι καλός συνοδός της ρακής και τρώγεται είτε ωμό σε σαλάτα με λαδολέμονο είτε μαγειρεμένο. Ταιριάζει με όλα τα είδη κρέατος και τα όσπρια. Καταναλώνεται και βρασμένο σαν συνοδευτικό σε πιάτα θαλασσινών ενώ μαζί με την κεφαλογραβιέρα κάνουν ένα “αχτύπητο” δίδυμο. Ένα χόρτο που μοσχοβολάει Κρήτη από ένα νησί που έχει να επιδείξει πληθώρα ποιοτικών προϊόντων.