Η ταινία «Μια
πτήση πάνω από τη φωλιά του κούκου» (One flew over cuckoo’s nest, 1975, US) του
Milos Forman είναι μια πασίγνωστη ταινία, με εκπληκτικές ερμηνείες και πολλά
βραβεία. Είναι βασισμένη πάνω στο ομότιτλο βιβλίου του Ken Kessy (1962), ένα
από τα 100 καλύτερα βιβλία αγγλικής λογοτεχνίας από το 1920 ως σήμερα, αλλά και
το πιο αμφισβητούμενο και απαγορευμένο στις ΗΠΑ (την δεκαετία του 1970).
Αποτελεί μια σπουδή πάνω στην κυριαρχία των θεσμών και μια κριτική πάνω στη
συμπεριφορά των ανθρώπων.
Αν θελήσουμε να δούμε τους συμβολισμούς πέρα από την υπέροχη δραματική ιστορία θα διαπιστώσουμε ότι πρόκειται για μια καλά καμουφλαρισμένη κριτική και αναζήτηση διεξόδου προς την ελευθερία.
Ήδη από τον
τίτλο και την αναφορά στη φωλιά του κούκου έχουμε τον πρώτο υπαινιγμό: Ο κούκος
δεν έχει δικιά του φωλιά, ζει μόνος και διαλέγει σημεία ψηλότερα από τα
υπόλοιπα πουλιά.
Ας προετοιμαστούμε λοιπόν για μια υψηλή, μοναχική πτήση προς
την ελευθερία.Το ψυχιατρικό ίδρυμα στην ιστορία μας πρεσβεύει τους θεσμούς.
Τι είναι όμως οι θεσμοί στην κοινωνιολογία;
Όταν μοτίβα
συμπεριφοράς γίνουν σχετικά διακριτά, έχουν διάρκεια και αυτονομία, τότε τα
ονομάζουμε θεσμούς. Οι πιο ακραίες μορφές του αποκαλούνται «ολοκληρωτικοί
θεσμοί»: Στρατός, φυλακές, ψυχιατρικά ιδρύματα, αιρέσεις, σχολικά οικοτροφεία
κοκ. Είναι οργανισμοί που κυβερνούν και ελέγχουν όλες τις πλευρές της ζωής των
μελών τους. Τα άτομα κυριολεκτικά χάνουν όλες τις προηγούμενες κοινωνικές τους
ταυτότητες και υποκύπτουν στην απόλυτη εξουσία των ανωτέρων τους.
Τα μέλη συνήθως φοράνε στολές, δεν έχουν προσωπική περιουσία, η συμπεριφορά τους ελέγχεται και ρυθμίζεται όλο το 24ωρο. Μαθαίνουν τους ιδιαίτερους τρόπους του θεσμού στο πώς να κάνουν κάτι, πώς να σκέφτονται και πώς να νιώθουν. Όλα αυτά αποτελούν μια εμπειρία που μεταμορφώνει τα μέλη, ακόμα και αν εγκαταλείψουν το εκάστοτε ίδρυμα.
Η διευθύντρια του θεσμού εκπροσωπεί τον κατασταλτικό μηχανισμό (μαζί με τους φύλακες) της μοντέρνας κοινωνίας. Είναι ο άκαρδος υπάλληλος που υπηρετεί τυφλά το σύστημα, χωρίς ίσως να είναι ο ίδιος απαραίτητα κακός. Είναι το εργαλείο του κακού και πολλές φορές δε γνωρίζει ο ίδιος ότι είναι κακός. Στην πραγματικότητα μπορεί να νομίζει ότι κάνει το καλό και ότι εξυπηρετεί τους άλλους. Στην προκειμένη περίπτωση όμως προσποιείται.
Αυτή η ικανότητα μας λέει ότι οι μηχανικές και
κατασταλτικές δυνάμεις στην κοινωνία κυριαρχούν μέσω της ανεντιμότητας των
δυνατών.
Διατηρεί τη δύναμή της με στρατηγικές χρησιμοποίησης του αισθήματος
της ντροπής και της ενοχής όπως και με το «διαίρει και βασίλευε» ανάμεσα στους
ασθενείς. Γνωρίζει τα αδύνατα σημεία τους και ξέρει πού ακριβώς να στοχεύσει.
Ο μουγκός ινδιάνος είναι η προσωποποίηση του ανθρώπου που έχει συντριβεί από το βάρος της κοινωνίας και τη μηδαμινή σημασία του για το κοινωνικό σύνολο. Ενώ είναι ψηλός και δυνατός σαν βουνό, εντούτοις νιώθει σαν «μυρμηγκάκι». Δεν είναι στην πραγματικότητα μουγκός, το «παίζει» γιατί αυτή είναι η άμυνά του για να μην τραβάει την προσοχή πάνω του. Είναι ο τρόπος διαφυγής του από την πραγματικότητα. Η γελοία σκέψη ότι όσο δεν μου συμβαίνει κάτι χειρότερο είμαι αόρατος και ασφαλής από κινδύνους και ας βλέπω τους γύρω μου να υποφέρουν.
Οι άλλοι παλιοί τρόφιμοι εκπροσωπούν την πλειοψηφία της κοινωνίας μας. Συμμορφωμένοι με τις επιταγές των θεσμών υπό το φόβο της τιμωρίας τους. Η καταπίεση οδηγεί στον «απ-ανθρωπισμό» τους και στην εξασθένιση όλων των αντιστάσεων τους, πράγμα που επιτυγχάνεται με τη εξάλειψη της φαντασίας τους. Αφού δεν έχουν επίγνωση της καταπίεσης, οι ήσυχοι και πειθήνιοι τρόφιμοι γίνονται ακόμα πιο αδύναμοι και σταδιακά υποτάσσονται στη βούληση των θεσμών.
Ο θορυβώδης, πονηρός και σίγουρος για τον εαυτό του νεοεισελθών τρόφιμος εκπροσωπεί το ελεύθερο πνεύμα με την δημιουργική του φαντασία σε ακμή. Το γέλιο του (το μόνο που ακούγεται στο θάλαμο) δείχνει ότι δεν έχει μάθει να καταπιέζει τα συναισθήματά του και ότι έχει εμπιστοσύνη στον εαυτό του. Είναι μια υγιής και δυναμική αντίδραση στο παραλογισμό του θεσμού. Η λογική του έρχεται σε οξεία αντιπαράθεση με το παράλογο του θεσμού. Είναι ο μόνος που πραγματικά συμπονά τους «συγκρατούμενους». Ο μόνος που διατηρεί την ατομικότητά του και που πραγματικά προσπαθεί να τους βοηθήσει προσπαθώντας να δώσει πίσω την δικιά τους.
Γιατρεύει το τραυλό, τους μαθαίνει να χαίρονται τη ζωή και να χαμογελάνε (σημάδι ανάκαμψης από την ασθένεια), τους διδάσκει το νόημα της φαντασίας (με την περιγραφή του αγώνα ενώ οι οθόνες είναι κλειστές), διδάσκει την εμπιστοσύνη στον εαυτό (ο ινδιάνος θα τη βρει), δείχνει το δρόμο προς την ελευθερία (προσπαθώντας να σηκώσει ένα βαρύ αντικείμενο και να σπάσει το τζάμι), αποτυγχάνει αλλά διδάσκει ότι είναι καλύτερο να προσπαθήσεις και να αποτύχεις από το να μην προσπαθήσεις καθόλου (ο επόμενος ίσως τα καταφέρει όπως και γίνεται με τον ινδιάνο).
Ο συμβολισμός του Χριστού είναι περισσότερο από εμφανής. Επαναστατεί ενάντια στην άδικη εξουσία, τη χλευάζει, παρανομεί, μαζεύει γύρω του «μαθητές» στην προσπάθεια να γκρεμίσει το κατεστημένο, θεραπεύει, διδάσκει, χτυπάει και τραυματίζει την διευθύντρια δείχνοντας ότι η εξουσία δεν είναι ανίκητη και στο τέλος θυσιάζεται (την ελευθερία και την υγεία του) για το καλό των τροφίμων.
Δημοσίευση σχολίου