Σε νέα φάση ο παγκόσμιος «πόλεμος» της ενέργειας

του Βασίλη Γαλούπη

Το πετρέλαιο καθόρισε τον 20ό αιώνα. Σε περιόδους πολέμου έκρινε την έκβασή τους, σε περιόδους ειρήνης κυριάρχησε στις χρηματαγορές και έστησε την οικονομία ολόκληρων κρατών. Όμως τον 21ο αιώνα θα βιώσουμε τη μείωση της επιρροής του πετρελαίου. Το φθηνό φυσικό αέριο, η ανανεώσιμη ενέργεια, τα ηλεκτρικά οχήματα και οι προσπάθειες των κρατών να αντιμετωπίσουν την υπερθέρμανση του πλανήτη σημαίνουν ότι η ενέργεια που θα προτιμηθεί εν τέλει θα είναι ο ηλεκτρισμός.

Ιστορικά οι ενεργειακές μεταβάσεις αλλάζουν τον κόσμο. Καθορίζουν τις γεωπολιτικές ισορροπίες και αναδεικνύουν νέες υπερδυνάμεις.

Ήδη Ευρώπη, Αμερική, Κίνα, Μ. Ανατολή και Ρωσία προετοιμάζονται για τη νέα εποχή, σύμφωνα με τον «Economist». Αναπόφευκτα θα υπάρξουν νικητές και χαμένοι από τις «καθαρότερες» πηγές ενέργειας.

Μέχρι σήμερα οι γεωπολιτικές ισορροπίες της ενέργειας, που ορίζονται ως η επίπτωση των ενεργειακών πηγών στη δύναμη και την επιρροή των κρατών, αφορούσαν την παγκόσμια δίψα για πετρέλαιο. Οι προσπάθειες των χωρών να εξασφαλίσουν τα αποθέματα πετρελαίου, να διαφυλάξουν τη μεταφορά του, να το μονοπωλήσουν και να αποτρέψουν τους εχθρούς τους από το να το αποκτήσουν κυριάρχησαν στην ιστορία του 20ού αιώνα.

Επειδή το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο έχουν συγκεκριμένα, μη ανανεώσιμα αποθέματα και δεν βρίσκονται παντού, συχνά υπήρξαν αντικείμενο εκμετάλλευσης ενός ολιγοπωλιακού γκρουπ παραγωγών.

Οι χώρες – καταναλωτές πάντοτε θεωρούσαν ότι η εξάρτηση από το πετρέλαιο τις καθιστούσε πιο ευάλωτες. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο κάθε Αμερικανός Πρόεδρος, από την πετρελαϊκή κρίση του 1973 (το αραβικό εμπάργκο πετρελαίου) και μετά, θεωρούσε την εξάρτηση των ΗΠΑ από τις εισαγωγές πετρελαίου ως τρωτό σημείο.

Πολιτικές που ξεπήδησαν έπειτα, όπως το δόγμα Κάρτερ, που υποστήριζαν το δικαίωμα των ΗΠΑ να χρησιμοποιεί στρατιωτική ισχύ για να προστατεύει τα στρατηγικά συμφέροντά της στη Μ. Ανατολή, στόχευαν στη διασφάλιση μιας ανεμπόδιστης και σταθερής ροής πετρελαίου.

Το πετρέλαιο βρίσκεται σε περιοχές που ευνοήθηκαν από τη γεωλογία, η παραγωγή του είναι συγκεντρωμένη σε λίγους και οι προμηθευτές του, από τις Επτά Αδελφές μέχρι τον OPEC και τη Ρωσία, έχουν επανειλημμένα επιχειρήσει να ελέγξουν τη ροή του στις αγορές ώστε να κρατούν τις τιμές ψηλά. Η συγκέντρωση και η καρτελοποίηση κάνουν το πετρέλαιο επιρρεπές σε κρίσεις και τις κυβερνήσεις πετρελαιοπαραγωγών χωρών επιρρεπείς στη διαφθορά.

Μετά το πετρέλαιο…

Ένας «μετα-πετρελαϊκός» κόσμος θα είναι, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις, καθαρότερος, ασφαλέστερος και πιο ειρηνικός. Όμως, το να φτάσουμε εκεί είναι το δύσκολο κομμάτι.

Η εποχή του ηλεκτρισμού θα φέρει τεράστιες αλλαγές στο εμπόριο του πετρελαίου, του οποίου η αξία σήμερα ανέρχεται στα 2 τρισ. δολάρια, θα μειώσει την «πίεση» σε διάφορα σημεία του πλανήτη, όπως τη Μ. Ανατολή, όπου λόγω του πετρελαίου δημιουργούνται διεθνείς εντάσεις, θα καταστήσει την παραγωγή ενέργειας ένα πιο τοπικό ζήτημα – αντί να καθορίζεται από λίγους «παίκτες» στη διεθνή σκακιέρα – και θα κάνει την ενέργεια περισσότερο προσβάσιμη στους οικονομικά ασθενέστερους.

Δεν είναι εύκολο να μονοπωλήσει κάποιος την ηλεκτρική ενέργεια, καθώς μπορεί να παραχθεί από διάφορες πηγές: Από φυσικό αέριο, πυρηνικές πηγές, αέρα, ήλιο, νερό και βιομάζα. Οποιαδήποτε χώρα μπορεί, θεωρητικά, να παραγάγει ηλεκτρική ενέργεια, από την πλούσια Γερμανία μέχρι τη φτωχή Κένυα. Για όλους αυτούς τους λόγους σχεδιάζεται παγκοσμίως η μετάβαση σε έναν ηλεκτρικό – ηλεκτροκινούμενο κόσμο. Το να φτάσουμε εκεί θα δημιουργήσει δυσκολίες για δυο βασικούς λόγους.

1. Καθώς τα κέρδη από το εμπόριο πετρελαίου θα μειώνονται, αυταρχικές κυβερνήσεις που εξαρτώνται από το πετρέλαιο, σε διάφορα μέρη του κόσμου, θα μπορούσαν να καταρρεύσουν. Το πρόβλημα έγκειται στο ότι η πτώση τους θα δημιουργήσει κοινωνικές αναταραχές και διαμάχες.

Οι πετρελαιοπαραγωγές χώρες πήραν μια πρόγευση του τι επιφυλάσσει το μέλλον, όταν η τιμή του πετρελαίου έκανε βουτιά την περίοδο 2014-16, πράγμα που οδήγησε σε σκληρά μέτρα λιτότητας. Σαουδική Αραβία και Ρωσία ανέστειλαν προσωρινά την κατρακύλα συγκρατώντας την παραγωγή με συνέπεια να ανέβουν οι τιμές, στο πλαίσιο μιας συμφωνίας των χωρών του OPEC.

Οι πετρελαιοπαραγωγές χώρες χρειάζονται τις υψηλές τιμές ώστε να αγοράσουν χρόνο με σκοπό την απεξάρτηση των οικονομιών τους από το πετρέλαιο. Όμως, όσο υψηλότερη είναι η τιμή του πετρελαίου τόσο αυξάνεται το κίνητρο για χώρες όπως η Κίνα και η Ινδία, που εισάγουν το πετρέλαιο, να επενδύσουν σε πηγές ηλεκτρικής ενέργειας. Εν ολίγοις οι χώρες – παραγωγοί ενδιαφέρονται να καθυστερήσουν όσο το δυνατόν περισσότερο την ενεργειακή μετάβαση, ενώ οι χώρες – καταναλωτές, με υψηλή τη δυναμική της οικονομίας τους πλέον, όπως η Κίνα και η Ινδία, να την επιταχύνουν.

2. Ο δεύτερος κίνδυνος είναι οι απώλειες των επενδυτών στο πετρέλαιο. Ο Διεθνής Οργανισμός Ενέργειας υπολογίζει ότι, αν η διεθνής κοινότητα λάβει πράγματι τα απαραίτητα μέτρα μέσα στα επόμενα χρόνια ώστε ένα περιοριστεί η υπερθέρμανση του πλανήτη στους 2 βαθμούς Κελσίου, θα χαθούν 1 τρισ. δολάρια από την αγορά πετρελαίου. Γι’ αυτό σχεδιάζεται η μετάβαση να μην γίνει υπερβολικά γρήγορα, ώστε να αποφευχθούν οι μεγάλες αναταραχές, οικονομικές και κοινωνικές.

Η ενεργειακή μετάβαση θεωρείται αναπόφευκτη. Όμως η κάθε μεγάλη δύναμη του πλανήτη έχει διαφορετικά συμφέροντα. Η γεωπολιτική τής ενέργειας θα μετατραπεί σε έναν ανταγωνισμό μεταξύ του ποια χώρα θα μπορεί να παραγάγει αυτόνομα την περισσότερη ενέργεια.

Τολμηρά σχέδια η Ευρώπη

Ο επίτροπος της Ε.Ε. για το κλίμα και την ενέργεια έχει δηλώσει: «Βρισκόμαστε σε μια μη αναστρέψιμη πορεία προς την ανανεώσιμη ενέργεια. Όσοι δεν υποστηρίξουν αυτή την ενεργειακή μετάβαση θα είναι οι χαμένοι στο μέλλον». Η Ευρώπη διαθέτει τα τολμηρότερα σχέδια διεθνώς. Έχει θέσει στόχο την πλήρη εξάλειψη του άνθρακα από την ενέργεια έως το 2050 και φιλοδοξεί να αναδειχθεί στον παγκόσμιο ηγέτη στη μάχη κατά της κλιματικής αλλαγής αφήνοντας πίσω τις ΗΠΑ.

Η Κομισιόν βρίσκεται ήδη στη διαδικασία του οριστικού ανασχεδιασμού των αγορών ηλεκτρικής ενέργειας σε ολόκληρη την Ευρώπη. Μάλιστα πρόκειται να αυξηθεί ο στόχος για το μερίδιο των ανανεώσιμων πηγών στη συνολική ενέργεια στο 35% έως το 2030.

Το βασικό πρόβλημα που αντιμετωπίζει η Ε.Ε. είναι η αντίδραση των εθνικών φορέων εκμετάλλευσης ηλεκτρικού δικτύου να παραδώσουν την αυτονομία τους. Η Νορβηγία, όχι μέλος της Ε.Ε., αλλά με ειδικό εμπορικό καθεστώς με την Ένωση, με την άφθονη υδροηλεκτρική ενέργεια που διαθέτει επιθυμεί να παίξει τον ρόλο της «πράσινης μπαταρίας» της Ευρώπης. Μαζί με άλλες εννιά χώρες της Βόρειας Θάλασσας σχεδιάζει να δημιουργήσει ένα περιφερειακό μεγα-δίκτυο.

Η μόνη άλλη υπερδύναμη που θα μπορούσε να πάρει τα πρωτεία από την Ευρώπη στην ενεργειακή μετάβαση είναι η Κίνα. Το Πεκίνο, μάλιστα, διαθέτει τον πλήρη έλεγχο των ενεργειακών πολιτικών στη χώρα, ενώ η Ε.Ε. πρέπει να αντιμετωπίσει τις αντιδράσεις των κατά τόπους εθνικών παρόχων στις διάφορες χώρες του μπλοκ.

Η Κίνα επιδιώκει αυτονομία

Η Κίνα είναι ο μεγαλύτερος καταναλωτής άνθρακα στον κόσμο και ο δεύτερος μεγαλύτερος πετρελαίου μετά την Αμερική. Παράλληλα αυτή τη στιγμή είναι ο παγκόσμιος ηγέτης στην καθαρή ενέργεια. Τα τελευταία χρόνια έχει ξοδέψει περισσότερα για να «καθαρίσει» το ενεργειακό της σύστημα από ό,τι η Ευρώπη και οι ΗΠΑ μαζί. Σύμφωνα με τον Διεθνή Οργανισμό Ενέργειας, η Κίνα διαθέτει το ένα τρίτο της παγκόσμιας αιολικής ενέργειας, το ένα τέταρτο της ηλιακής και τέσσερις από τους δέκα μεγαλύτερους κατασκευαστές ανεμογεννητριών. Ήδη πουλάει περισσότερα ηλεκτρικά οχήματα από ό,τι ο υπόλοιπος πλανήτης συνολικά.

Οι ενεργειακές ανάγκες της Κίνας είναι γιγαντιαίες. Για τα αμέσως επόμενα χρόνια η βασική γεωπολιτική της μέριμνα είναι η διασφάλιση των ορυκτών καυσίμων. Αυτό είναι εμφανές από την πληθώρα των συμφωνιών που κάνει το Πεκίνο με πετρελαϊκές εταιρείες στη Μ. Ανατολή και τη Ρωσία. Όμως, μελλοντικά, ο στόχος της Κίνας είναι να παράγει η ίδια μεγάλο ποσοστό από την ενέργεια που χρειάζεται, μειώνοντας δραστικά την εξάρτησή της από τις εισαγωγές, ώστε να θωρακιστεί από την αστάθεια και την επισφάλεια.

Ήδη ανέλαβε τον ρόλο του ηγέτη στη Συμφωνία του Παρισιού για το κλίμα και ρίχνει όλες τις δυνάμεις της στην ανάπτυξη τεχνολογιών καθαρής ενέργειας με σκοπό, όχι μόνο να βγει μπροστά στην κούρσα της επικείμενης ενεργειακής μετάβασης από το πετρέλαιο στον ηλεκτρισμό, αλλά να την επιταχύνει κιόλας, δηλαδή να γίνει πιο σύντομα η μετάβαση στον ηλεκτρισμό.

Το Πεκίνο φροντίζει να εξασφαλίσει και τη μερίδα του λέοντος στο εμπόριο της καθαρής ενέργειας. Η μεγαλύτερη κινεζική κατασκευάστρια εταιρεία ανεμογεννητριών, η Envision, άρχισε το 2016 να χτίζει τον μεγάλο της στρατηγικό στόχο: τη δημιουργία ενός παγκόσμιου «ενεργειακού Ίντερνετ». Πρόκειται για ένα διεθνές διαχειριστικό σύστημα που θα επιτρέπει στις διάφορες εταιρείες να διανέμουν την ενέργεια που θα παράγεται σε τοπικό επίπεδο, όπως από ανεμογεννήτριες, ηλιακούς συλλέκτες μέχρι ηλεκτρικά οχήματα.

Η Envision ήδη διαχειρίζεται πάνω από 100 GW ανανεώσιμης ενέργειας διεθνώς. Δηλαδή πάνω από τη συνολική ικανότητα αιολικής ενέργειας ολόκληρης της Αμερικής.

Μέση Ανατολή – Ρωσία

Η Μ. Ανατολή και η Ρωσία δεν είναι ακόμη επαρκώς προετοιμασμένες για ένα μέλλον με χαμηλές εκπομπές άνθρακα. Η Σ. Αραβία αποτελεί τον μεγαλύτερο εξαγωγέα πετρελαίου στον κόσμο και ολόκληρη η οικονομία και η κοινωνία της θα δεχθούν τεράστιο πλήγμα όταν έρθει η μέρα που θα υποχωρήσει η παγκόσμια ζήτηση για πετρέλαιο. Δημοσίως οι ηγέτες της Σ. Αραβίας και της Ρωσίας δηλώνουν πως δεν υπάρχει μελλοντικά κίνδυνος να καταρρεύσει η ζήτηση για πετρέλαιο.

Όμως, οι Σαουδάραβες πουλάνε κομμάτι της Saudi Aramco. Η χώρα αποκάλυψε ότι σχεδιάζει να πουλήσει το 5% της Saudi Aramco, της μεγαλύτερης πετρελαϊκής εταιρείας στον κόσμο, για 2 τρισ. δολάρια, που θα πάνε στο δημόσιο ταμείο επενδύσεων. Η πώληση αποτελεί μέρος της στρατηγικής Vision 2030 της κυβέρνησης της Σ. Αραβίας, με σκοπό να μειώσει την εξάρτηση της χώρας από το εμπόριο πετρελαίου και να μετασχηματίσει την οικονομία της ώστε να παραχθούν δουλειές για το εργατικό δυναμικό της χώρας σε τομείς πέραν του πετρελαίου.

Ο κοινός κίνδυνος της μελλοντικής πτώσης στη ζήτηση για το πετρέλαιο έχει δημιουργήσει έναν άξονα μεταξύ Σ. Αραβίας και Ρωσίας. Παρά το γεγονός ότι υποστηρίζουν διαφορετικές πλευρές στον πόλεμο της Συρίας και παρά τη μακροχρόνια φιλία της Ρωσίας με το Ιράν, οι δύο χώρες βρίσκονται σε συζητήσεις για την κατασκευή κοινών πρότζεκτ φυσικού αερίου.

Έως τώρα οι πετρελαιοπαραγωγές χώρες της Μ. Ανατολής έβλεπαν την καθαρή ενέργεια ως έναν τρόπο να χρησιμοποιούν λιγότερο πετρέλαιο και φυσικό αέριο για τις δικές τους ανάγκες έτσι ώστε να διαθέτουν όσο το δυνατόν περισσότερο για εξαγωγές. Δεν θεωρούσαν την καθαρή ενέργεια υπαρξιακή απειλή.

Όμως, όπως τονίζει το Ινστιτούτο της Οξφόρδης για την Ενέργεια, η μετάβαση, αν και δεν θα είναι άμεση, ούτε γραμμική, θα είναι μη αναστρέψιμη. Συνεπώς τα κράτη της Μ. Ανατολής που βασίζονται στο πετρέλαιο θα πρέπει να επικεντρώσουν στο «κοινωνικό κόστος του πετρελαίου», δηλαδή τις δαπάνες για τον δημόσιο τομέα, το σύστημα υγείας και την εκπαίδευση που ουσιαστικά χρηματοδοτούνται από το πετρέλαιο. Αν οι πετρελαιοπαραγωγές χώρες δεν αλλάξουν το οικονομικό τους μοντέλο στον χρόνο που απομένει, θα μπορούσαν να βρεθούν στη θέση της Βενεζουέλας, σύμφωνα με τον «Economist», όπου η πτώση των εσόδων του πετρελαίου οδήγησε στο βίαιο σπάσιμο κάθε κοινωνικού συμβολαίου του καθεστώτος με τους πολίτες, με αποτέλεσμα μεγάλες οικονομικές και κοινωνικές αναταραχές.

Διχασμένες οι ΗΠΑ

Η Αμερική έχει εφεύρει ένα μεγάλο κομμάτι της παγκόσμιας τεχνολογίας καθαρής ενέργειας. Επιπρόσθετα, η αμερικανική «επανάσταση» στην εξόρυξη του σχιστόλιθου έκανε διαθέσιμα τεράστια αποθέματα φυσικού αερίου, ικανά να παράγουν ηλεκτρισμό με πολύ πιο «καθαρό» τρόπο από ό,τι ο άνθρακας, που θα μπορούσαν να παίξουν τον ρόλο της «γέφυρας», της ενδιάμεσης κατάστασης μέχρι τη μετάβαση στις χαμηλές εκπομπές άνθρακα.

Όμως οι ΗΠΑ αυτή τη στιγμή είναι διχασμένες. Η χώρα είναι μοιρασμένη ανάμεσα στους υποστηρικτές των ορυκτών καυσίμων, τα συμφέροντα των οποίων αντιπροσωπεύονται κυρίως από τους Ρεπουμπλικανούς του Ντόναλντ Τραμπ, και στους θιασώτες της καθαρής ενέργειας, υποστηριζόμενοι κυρίως από τους Δημοκρατικούς. Αυτή τη στιγμή η Αμερική δεν μπορεί να συμφωνήσει σε ένα κοινό σχέδιο για το μέλλον της οικονομίας και της ενέργειας.

Όμως, η εμμονή του Τραμπ υπέρ των συμφερόντων του άνθρακα και του πετρελαίου έρχεται σε αντίθεση με την παγκόσμια τάση για μικρότερη εξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα. Αν οι ΗΠΑ συνεχίσουν να προμοτάρουν τα ορυκτά καύσιμα αντί των πηγών καθαρής ενέργειας, ρισκάρουν να «χάσουν το τρένο» και την ενεργειακή κυριαρχία τους.

topontiki.gr